Archivio del Comune di Bormio, Fondo Giacomo Silvestri Ex originali archivio Nesina 27 luglio 3 agosto 1501

Persone
Antonio Galisso di Camoasco
Procedimento giudiziario
Inchiesta per appurare le eventuali responsabilità del prete Antonio Galisso di Camoaso in riferimento ad un tentato incendio a Livigno (27 luglio - 3 agosto 1501)

Inchiesta del Tribunale di Bormio dopo che il prete di Camoasco in Engadina minaccia di incendiare Livigno. I testi depongono che il giorno della festa della Madonna d'agosto del 1499 giunse in Livigno il ministrale di Suz con cento (un teste dice trecento) uomini per ricercare Giacomo Longa. Ritrovatolo, fu percosso e rinchiuso nella taverna di Livigno, dove si concordò un risarcimento di 15 pecore per le razzie da lui perpetrate nel corso della guerra fra le Tre Leghe e l'imperatore Massimiliano d'Asburgo. (1) Gli Engadinesi rientrarono nei loro paesi ad eccezione del prete Antonio Galisso che si trattenne in Livigno un altro giorno, pretendendo da Giacomo Longa il pagamento di certe spese allo stesso modo degli altri suoi conterranei. Il prete si avviò comunque verso la casa di Giacomo e provò ad incendiare il fienile, ma il fuoco si spense e il prete tornò alla taverna dove disse a Giacomo che doveva essere sicuramente un brav'uomo, perché il fuoco non volle accendersi nonostante fosse stato appiccato in nome del Diavolo.

Un teste asserisce che il fieno non bruciò perché era umido (quia erat mole). (2)

Ex originali archivio Nesina. Carte Comune. In carta ordinaria. (a)

Quaderno delle inquisizioni. Di fuori evvi: Quaternus inquisitionum factus in caniparia Bartolomei Squassi, caniparii in estate mcccccprimo. (b)

1501. […] Die martis xxvii mensis jullii. (c)

Coram ser Egano de Grassonibus et ser Gervaxio de Florinis, offitialibus presentibus Communis Burmii, constitutus fuit Pedrotus quondam Janoti Sertoris pro inquisitione ab eo recipienda occaxione certorum verborum minatorum dictorum per dominum presbiterum Antonium Galissum de Chamoascho, Valis Agnadine, volens ponere ignem seu vollens comburere certas domos in Livigno; qui Pedrotus dato ei sacramento dicendi veritatem de premissis etc. jur[avit] et dixit dicere veritatem de premissis suo scire et dixit quod in festo Alme Virginis Marie mensis augusti qui fuit de anno 1499, dum esset hospes in Livigno de Burmio, venit in ipsa contrata de Livigno ser Artiman de Plantanis de Suzio, Valis Agnadine, hinc ministralis in ipsa Tera de Suzio cum personis ccc vel circha et dum essent in Livigno, predicte persone incipiunt rumores (3) cum Jacobo de la Longa, occaxione quod ipse Jacobus debuit, (4) et voluerunt eum Jacobum percutere, tandem conduxerunt eum Jacobum in canipa taberne suprascripti hostis et eum interclauserunt. Finaliter fuerunt concordes suprascripte persone Valis Agnadine cum eo Jacobo quod ipse Jacobus solveret expensas pro suprascriptis personis et ulterius deberet eis personis dare pecudes xv vel id circha, quas pecudes ipse Jacobus dedit et consignabit ipsis personis juxta concordium secum factum et similiter solvit suprascriptas expensas factas per suprascriptas personas juxta suprascriptum concordium et hinc ipse persone recesserunt. (d) Cum quibus personis suprascriptus dominus presbiter Antonius venit cum eis, tamen nullam molestiam fecit ipse dominus presbiter Antonius cum eo Jacobo. Qui dominus presbiter Antonius remansit in Livigno per unum diem seu duos et dum deberet recedere incepit minari suprascripto Jacobo quare non solverat expensas pro eo sicut solverat pro aliis. Dum ipse presbiter Antonius solvisset expensas suprascripto testi hospiti accepit licentiam ab eo hospite causa volendi ire domum suam et recessit et ivit sursum per planum versus domum suprascripti Jacobi. Post modicum tempus ei rellatum fuit quod ipse dominus presbiter Antonius posuerat ignem in tablato (5) suprascripti Jacobi. Qui Petrotus, testis, dixit vidisse fumum ignis et dictus Jacobus unaa cum certis personis curserunt versus ipsam domum dicti Jacobi et revertentibus ipsis personis ad tabernam rellatum fuit ipsi Petroto, testi, quod suprascriptus dominus presbiter Antonius obviaverat suprascripto Jacobo et intertetigerat manus ipsi Jacobo dicens: Tu es probus homo. Ego possui ignem bis in tua domo et non voluit ardere. Et cum ipse dominus presbiter Antonius aplicuisset ad tabernam suprascripti Petroti, testis, ipsemet dominus presbiter Antonius dixit et protestatus fuit cum eo Petroto, teste, quod ipse presbiter Antonius possuerat ignem bis in tablato in feno suprascripti Jacobi et noluit combure[re] nec modicum feni foras de supra ubi possuerat pluries et quod oblitus erat dicere combure[re] in nomine Diabuli, (6) se sic dixisset quod combustus fuisset tablatum et dixit illi Pedroto: Quando vis ponere ignem in una domo, dic sic: Combure in nomine Diaboli, quia tunc statim comburet. (e) Preterea ipse dominus presbiter Antonius dixit ipsi testi quod ipsemet dominus presbiter Antonius volebat comburere domum Quaresime (7) de Livigno suprascripto et postea tunc ipse presbiter Antonius recessit et ivit versus domum suam et aliud dixit nescire de premissis.

Die ut supra.

Coram ut supra, productus fuit Doricus (8) quondam Janoti Sertoris (9) pro teste qui juravit ut supra pro inquisitione ab eo recipienda occaxione premissa et dixit quod in festo Alme Virginis Marie mensis augusti 1499, dum ipse esset in Livigno et illic esset ser Artiman ministralis in Sozio cum personis centum vel circha, dicte persone fecerunt rumorem cum Jacobo de la Longa, et percussus fuit idem Jacobus cum uno aliebardo in plato (10) super caput et erat de illis personis que deffendere volebat tandem conductus fuit et clausus in canipa tabernarii de Livigno, fratris ipsius Dorici et tandem fecerunt concordium cum eo Jacobo quod ipse Jacobus deberet solvere expensas factas per ipsas personas centum vel circha super hospitio illic in Livigno et ulterius deberet dare illis personis pecudes xii vel circha, quas expensas et pecudes ipse testis credit quod dictus Jacobus solverit et dederit iuxta concordium. Qui ser Artiman tunc recessit cum suprascriptis suis sequacibus. Die vero sequenti dominus presbiter Antonius Galissius de Chamoasch conquerebat se quod dictus Jacobus non solveret expensas pro eo domino presbitero Antonio prout pro aliis persolverat et recessit et ivit sursum per planum versus domum suprascripti Jacobi et post modicum tempus Bertholomeus Squassi dixit illi Doricho: Curre, Dorice, quod rellatum est quod dominus presbiter Antonius vult comburere domum Jacobi de la Longa. Vade cito, quod ipse attendet ad tuum consillium. Tunc ipse Doricus ivit versus domum suprascripti Jacobi et obiavit (11) suprascripto domino presbitero Antonio et conduxit eum, bonis verbis, usque ad tabernam et dum esset illic ad tabernam, unaa cum Janne Vallo de Agnadina redarguebatur ab ipsis Doricho et Janne et ipse presbiter Antonius respondit: Bene dimittam te Doricum meum cussinum id quod vis, sed nolo attendere ad illum poltronum (12) Jannis Vallis. Preterea dixit quod vollebat comburere illam domum Quaresime et multa alia verba agitata sunt, que ipse testis ad presens non recordatur propter longitudinem temporis.

Die ut supra.

Coram ut supra. Productus fuit testis Tonius quondam Beti Zanni pro inquisitione ut supra et aposito ei sacramento etc. ut supra et dixit in omnibus et per omnia prout dixit suprascriptus Dorichus, hoc addens quod ipse testis dixit unam filliam suprascripti Jacobi de la Longa que venit ad suprascriptam tabernam clamando auxilium, quod suprascriptus dominus presbiter Antonius possuerat ignem in tablato feni dicti Jacobi, et aliud dixit non recordari propter longum tempus.

Die martis tertio mensis augusti. (f)

Coram offitialibus productus fuit Johannes, filius Silvestri quondam Tonii Johannis de Livigno pro teste pro inquisitione ab eo recipienda occaxione ut supra. Quod quidam dominus presbiter Antonius Galis de Chamoasch possuit ignem in tablato Jacobi dela Longa, quod Johannes, testis, dato ei sacramento etc. et dixit quod die sequenti post festum Alme Virginis Marie mensis augusti 1499, dum esset in eius domo, vocatus fuit a filia suprascripti Jacobi dicente quod veniret cito domum illius Jacobi, quod quidam forens (13) volebat ponere ignem, et dum aplicuerit (14) juxta tablatum suprascripti Jacobi vidit unum forensem in diployde (15) cum una asta in manu more unius soldati exiuntem (16) ipsum tablatum et pergentem infra per prata, et cum aplicuisset in tablato vidit filias et ancillam suprascripti Jacobi que extinguebant ignem possitum in feno, qui ignis non potuit dare damnum quia fenum erat mole. Postea vero intellexit a personis que cognoscebant eum, quod suprascriptus forens qui possuerat suprascriptum ignem vocabatur dominus presbiter Antonius Galis de Chamoascho. Et aliud dixit nescire.

Eo die.

Gotardus Francisci Migine juravit et dixit quod in die sequenti post festum Alme Virginis Marie mensis augusti 1499, dum esset in plaza ante tabernam de Livigno una cum suprascripto domino presbitero Antonio et pluribus aliis personis, audivit suprascriptum dominum presbiterum Antonium dicentem quod volebat comburere domum Jacobi de la Longa et post modicum tempus vidit fumare domum illius Jacobi, et curendo versus ipsam domum viderunt ipsum presbiterum Antonium qui ibat foras a parte, et cum aplicuisset in domo suprascripti Jacobi viderunt filias et ancillam suprascripti Jacobi que extinxerant ignem. Que filie dixerunt illi Gotardo quod suprascriptus presbiter Antonius possuerat modicum pulveris super fenum et possuerat ignem et postea recesserat. Et aliud dixit nescire.

(a) In alto a sinistra. Sull'angolo destro: Livignoli, 14 dicembre 1814. Mandatomi dal signor canonico Filippo de Nesina.

(b) Al centro della pagina.

(c) Foglio 4, sul margine sinistro: Invagione degli uomini di Sozio in Livigno.

(d) Sul margine sinistro: Pretensione di certo prete di Camoasco.

(e) Sul margine destro: Casa del Quaresima de Livigno.

(f) Sul margine sinistro: foglio 5. Silvestri.

(1) La guerra si concluse con la vittoria delle Tre Leghe nella battaglia di Calven il 22 maggio 1499.

(2) Sulle vicende di Giacomo della Longa vedi I. SILVESTRI, Le istituzioni medievali, in St. Livigno, pp. 115 ss.

(3) Anche nel senso esteso di "lite, contesa".

(4) Era in debito.

(5) Borm. taulà, taolà, tablà, liv. toilà "fienile" (Longa 252), negli Statuti: tablatis inastricatis aut interratis (StCBorm, c. 152), gros. tabiè (DEG 876), dal lat. tabulatum "pavimentato di tavole" per l'assito posto sotto la stipa del fieno (REW 8515).

(6) Il maleficio non poteva essere efficace senza l'ausilio del demonio che veniva perciò nominato quando la strega o lo stregone intendevano dare effetto al sortilegio. Cf. Malleus, p. 48; cf. anche la sentenza in Marcaccioli 216, 217, 218. Verificare anche di seguito nei processi.

(7) Soprannome di famiglia. Il soprannome Quaresima è continuato altrove nel cognome Quaresima. A Grosio la mägra quarésma "maschera popolare raffigurante una vecchietta macilenta" che si accompagna a un vecchio godurioso, il quale impersonifica il carnevàl véc' (DEG 673).

(8) Il nome si è cristallizzato nel toponimo Pradurìsc "prato di Dorico", nella Valfurva ai piedi del Confinàl verso Calàr (Longa 301; cf. anche SB049).

(9) Da qui il cognome Sertorio ancora esistente a Livigno e il diminutivo Sertorelli (Longa 328 e 329; cf. anche SB061 e SB068), borm. ant. sartór, cep. sertór "sarto" (Longa 217), lat. sartor, -oris "sarto" (REW 7614). In Valfurva è presente anche il soprannome Sartorìn.

(10) Con la parte piatta della lama di una alabarda.

(11) Forma dissimilata per obviavit "si è incontrato".

(12) Borm. poltrón, con significato più esteso del corrispondente it. poltrone. L'evoluzione si è compiuta attraverso i valori di "sfaccendato", "che occupa il tempo trastullandosi", anche in cose non lecite.

(13) Forma abbreviata di forensis o forestus "forestiero".

(14) Mentre si avvicinava. Cf. anche poco oltre.

(15) Lat. med. diplois "laena duplicata", ossia "vestito doppio, mantello", voce di origine greca, corrispondente del fr. doublée (GMIL 3, 122).

(16) In luogo di exeuntem, per sovrapposizione della formazione che si diffonderà più tardi, exientem.