Lombardia Beni Culturali

Curia vescovile - Archivio capitolare

18

Cartula venditionis

[1010 (?)] aprile, Villongo.

I fratelli Vualderico e Ariberto del fu Arnoldo, da Terzo (Borgo di Terzo), insieme ai fratelli Arnoldo ed Adelongo, loro nipoti, vendono per trenta libbre di denari d'argento ad Andrea prete del fu Gariverto, di Alzano, la metà di tutti gli immobili che il defunto Teoderulfo arcidiacono, fratello dei primi due e zio degli altri, acquistò con due atti separati dai fratelli Atto suddiacono e Amedeo del fu Teodaldo, da Canimalo, costituenti la terza parte dell'intera proprietà del defunto Teodaldo e consistenti in quarantotto appezzamenti in località Desenzano al Serio.

Copia autenticata della prima meta del secolo XI (B), 4339 (M VI). La copia è autenticata con le seguenti sottoscrizioni: (ST) Ego qui supra Teudaldus notarius et iudex sacri palacii autentico huius exempla vidi et legi et manibus meis scripsi, sicut ibi contine[batur]| ita in ista legitur exempla, estra litteras vel (così; s'intenda plus vel) minus. | (ST) Garibaldus iudex sacri palacii autentico uius exemple (così) vidi et legi, sicut ibi continebatur ita in ista legitur exempla, estra litteras plus vel minus. | (ST) Liutefredus iudex sacri palatii autentico huius exemple (così) vidi et legi, sicut ibi continebatur ita in ista legitur exempla, estra (-r- corretta su altra lettera) litteras p[lus] minusve (minusve aggiunto nel rigo sottostante, presso il margine destro). | (ST) Landefredus notarius sacri palacii otentico (così) uius (corretto da uiuius mediante rasura di -iu-) exempla vidi (vi- nell'interlineo) et legi, sicut ibi continebatur ita in ista legitur exempla, estra | litteras plux vel minus, et oc exempla manibus meis scripsi.

La pergamena presenta i margini laterali anneriti e rosicati in più punti, fori e macchie più o meno estesi e due lacerazioni, una presso il centro del margine superiore e l'altra lungo il margine destro, all'altezza del rigo 38; mm. 517 x 290.
La presenza tra gli 'autenticatori' del giudice Liutefredo, del quale rimangono documenti redatti dal 997 al 1012 con la qualifica, prima, di notarius et iudex domni imperatoris e, poi, di notarius et iudex sacri palatii (cfr. Le pergamene degli archivi di Bergamo, I, docc. 178, 182, 189 e i docc. 3, 8, 27, 28 di questo volume) e la sottoscrizione ad un documento del 1028 (cfr. qui doc. n. 78) garantisce che la copia è della prima meta del secolo XI. II fatto che, come sembra (ma la certezza assoluta non si può avere), il primo 'autenticatore' sia lo stesso rogatario dell'originale depone per una vicinanza tra originale e copia. Occorre quindi vedere in quali fasi della prima metà del secolo XI la datazione è stata espressa nell'area di Bergamo con la sola era cristiana e vedere a quali anni, in queste fasi, corrisponde di aprile una indizione ottava. Tra fasi diverse, tenuto conto della presenza del giudice Liutefredo come autenticatore della copia, è piu probabile una che cada nel primo venticinquennio, e perciò, forse, nel periodo in cui c'era incertezza nel riconoscimento come re d'Italia tra Enrico II e Arduino, cioè dopo la morte di Ottone III (23 gennaio 1002) e prima dell'incoronazione imperiale di Enrico II (14 febbraio 1014) (si vedano i docc. 5, 6, 10, 12, 19); sicché si può ritenere con discreta probabilità che il documento sia del 1010.

[[...]] (a) incarnac(ione) domini nostri Iesu Christi milesimo [[...]] (b) aprelis, indicione octava. Consta[t nos][Vual]dericus et Aribertus germanis filiis quondam Arnoldi, de vico T[ercio [....]]Arnoldus et Oddelongus germanis, barbanis [et nepo]tis, [qui pro]fesi summus nos omnes legem vivere Langobardorum, accepisemus nos omnes cummuniter sicuti et in presencia te[stium manifesti] sumus quod accepimus a te Andreas presbiter filius quondam (c) Gariverti, de vico Alsano Superiore (d), argentum per denarios bonos libras treginta, finitum precium pro medietatem de casis et omnibus rebus terretoriis que obvenit per due cartule vindicione da Ato subdiac(ono) et Amedeo germanis filiis quondam Teudaldi, de vico Canimalo, in quondam Teoderulfus arthidiac(onus) (e) que fuit germano et barba nostro; et est ipsa medietas ter[re] cum porcionem de illis casis et omnibus rebus (f) terretoriis que sunt (g) iuris suprascripti quondam Teudaldi de vico Canimalo in vico et fundo Disinciano, tam in montibus quamque et in planiciis locis; et est ipsa medietas de iam dictis casis et omnibus rebus terretoriis, que est terciam pars de iuris que fuit suprascripti quondam Teudaldi, pecies quadraginta et octo. Prima pecia est in eodem vico Disinciano cum casa et vinea et arboribus super abente: a sera via, a m(ont)es et meridie Auperti; et est per iusta mensura perticas legitimas quinque. Secunda pecia est aratoria ibi prope: a sera via, a meridie Auperti; et est per iusta mensura tabules legitimes septuaginta. Tercia pecia (h) aratoria, locus Cornola: a m(ont)es [et a] mane Auperti; et (i) est tabules legitimes septem. Quarta pecia ibi prope, tantum via inter medium: a mane Sancti Alexandri, a m(ont)es Auperti; et est tabu[l]es legitimes viginti et una. Quinta pecia ibi prope, est tabules legitimes treginta et trex: a m(ont)es Sancti Alexandri, a meridie Auperti, a sera Sancti Laurenci. Sesta pecia non multum longi dicitur [[.......]], est per iusta mensura pertica una et tabules due: coeret ei a mane et m(ont)es Auperti, a meridie [[...]] (j). Septima pecia ibi prope; est tab[ules legitimes] octo et pe[des qua]ttuor: a mane Aperti (k), a meridie Sancti Alexandri. Octava pecia ibi prope; est tabules legitimes octo et pedes quattuor: a m[eridie Au]perti, a mane Sancti Alexandri. Nona pecia ibi prope; est tabules legitimes decem et oc[t]o: a m(ont)es Auperti. Decima pecia est a locus qui dicitur Curzani [et] est per iusta mensura tabules legitimes treginta et quattuor: a mane via, a m(ont)es Sancte Marie. Undecima ibi prope; est tabules legitimes treginta due: a mane via, a (l) sera Sancti Alexandri (m). Duadecima ibi prope est tabules legitimes treginta et novem: a mane via, a meridie Auperti. Ter[cia] decima est a locus qui dicitur Torcihio; est tabules legitimes viginti et quattuor et dimidia: a m(ont)es Sancti Alexandri, a meridie Auperti. Quarta decima est a locus qui dicitur (n) Broilo; est tabules legitimes treginta et novem et dimidia: a mane Sancti Alexandri, a m(ont)es via. Quinta decima est a locus prope funtana; est tabules legitimes octo et pedes trex: a mane via, a sera Auperti. Sesta decima pecia aratoria locus Poniano; est tabules legitimes decem: a sera Auperti. Septima decima pecia campo et gerbo, dicitur Ceredo; est tabules (o) legitimes quattuodecim et dimidia: a meridie aqua corente, a m(ont)es Sancti Alexandri. Octadecima pecia aratoria et gerbi, locus Runcho; est tabules legitimes quadraginta et quinque: a mane Sancti Alexandri, a m(ont)es [Au]perti. Nona decima est Subt(er) Cleba, est buscalia cum arboris castaneis quattuor super abente; est tabules legitimes sexiaginta: a trex [par]tes Sancti Alexandri (p). Vigexima locus Ceredo; perticas duas: da trex partes Sancti Alexandri. Vigexima prima ibi locu(m); est tabules quinque et pedes quat[tuor]: a meridie via, orto et casteneto locus Silviola; tabules septem: da omni parte Sancti Alexandri (p). Vigexima secunda ibi locu(m), cum arboris casta[neis] quattuor super abente; est tabules duodecim: da omni parte Sancti Alexandri. Vigexima tercia ibi pro[pe] cum arboris castaneis quinque super abente; [est] tabules legitimes treginta et octo: da omnes partes Sancti Alexandri. Vigexima quarta ibi lo[cum], ca[m]po et gerbo; tabules legitimes tregin[ta] et septem: a mane Auperti. Vigexima quinta dicitur Pauzolo, aratoria et buscosa; est tabules legitime viginti et sex: coeret ei a mane Sancte Marie, a meridie via. Vigexima sesta aratoria et buscosa, locus qui dicitur Vago; est per mensura iusta pertica una et tabules octo: a mane Sancti Alexandri, a sera via. Vigexima septima est ibi prope; est pertica legitima una, tabules legitimes quattuor: a sera via, a m(ont)es Sancti Alexandri. Vigexima octava ibi non longe (q), in Pauzolo; est tabules viginti et octo: a m(ont)es Sancti Marie, a sera via. Vigexima nona pecia est buscosa a locus qui dicitur Cambrada; est perticas legitimas (r) quat[tu]or: a mane et sera valle. Trigexima pecia buscosa dicitur a Tercio; est perticas legitimas trex et tabules octo: a meridie et sera Sancti Alexandri. Trige[xi]ma prima in Grumello Durani est buscosa; est perticas duas et tabules sedecim: a meridie valle. Trigexima secunda in Broilo; est tabules quattuor cum arboribus super abente: a mane et m(ont)es valle. Trigexima tercia est aratoria, locus Runcola; pertica una et tabules trex: a mane Sancti Alexandri (s). Trigex[ima] quarta ibi locu(m); tabules decem: a mane Sancti Alexandri. Trigexima quinta ibi non longe (t); tabules treginta due. Trigexima sesta ibi prope, campo et ger[b]o; perticas quattuor, tabules trex: a sera via. Trigexima septima dicitur Salecto Gavazano; est perticas quattuor: a sera Sario. Trigex[ima] octava (u) in vale Ulecerto et Salecto; pertica duas et dimidia. Trigexima nona ibi locu(m); pertica una et tabules octo. Quad[ragexima est ce]reto et casteneto et ex parte aratoria, dicitur Bundra; est iuga una legitima et perticas quattuor. Quadragexima prima est cereto in [Gr]umello Luvuiti; est iuga una et perticas decem. Quadragesima secunda dicitur Varneleda; perticas quinque (v) et dimidia. Quadragexima tercia prativa, locus Broilo; perticas quattuor. Quadragexima quarta dicitur Colendia; est perticas septem. Quadragexima quinta dicitur Gavazana, buscosa, casteneto; perticas duas et tabules octo. Quadragexima sesta in Pavuvento; est tabules centum. Quadragexima septima dicitur Ragi[[..]]; est iugia (w) una. Quadragexima octava (x) est aratoria cum arboribus super abente, in eodem loco qui dicitur Supt(er) Cleba; est tabules legitimes octuaginta: a meridie currit aqua. Et si amplius ad ipsas medietas, quod est terciam pars de iam dictis casis et omnibus rebus terretoriis que fuit iuris suprascripti quondam Teudaldi inventum fuerint quam ut supra mensura (y) legitur (z) in tua (aa) qui supra Andrei presbitero persistat potestatem proprietario iure. Que autem suprascripta vindicione sicut supra legitur cum superioribus et inferioribus seu cum finibus (bb) et accesionibus suarum seu (cc) cum glibas (dd), locas et terciam porcionem de pasculis et cumunaliis de quantum fuit iuris suprascripti Teudaldi, in integrum ab ac die tibi qui supra Andrei presbitero pro suprascripto precio vendimus, tradamus et mancipamus, nulli aliis venditis, donatis, alienatis, obnoxiatis vel traditis nixi tibi, et facias exinde a presenti die tu et eredibus tuis et cui tu dederis [i]ure proprietario nomine quicquit volueritis sine omni (ee) nostra qui supra Vualderici et Ariberti et Arnoldi adque Addellongi, barbanis et nepotis, et [e]redibus nostris contradicione et sine omni nostra actoritate et defensione, exepto si de nostro qui supra barbanis (ff) et nepotis datum aut factum [a]paruerit, quod nos exinde in aliam partem dedisemus aut fecisemus et clarum factum fuerit, tunc da illam parte unde oc aparuerit octores et defensores nos exinde esse promittmus cum nostris eredibus. Et si tali ordine defendere non potuerimus aut si contra anc cartulam agere aut causare vel removere presumsemus, tunc tibi qui supra Andrei presbitero (gg) promittimus suprascriptis casis et omnibus rebus sicut super legitur in duplum in eodem locis sicut pro tempore melioratis fuerint aut valuerint sub estimacione. Actum vico Vigolongo. Signum manibus suprascriptorum Vualderici et Ariberti et Arnoldi adque Adelongi qui anc cartulam vindicione ut supra fieri rogaverunt. Signum manibus Odelrici et Adelberti de vico Villa et Arlembaldi de vico Inardo testes. Teodaldus notarius et iudex sacri palacii scripsi, postradita conplevi et dedi.

(a) Lacuna per circa 16 lettere.
(b) Lacuna per circa 25 lettere.
(c) B q(uon)d(am) q(uon)d(am), come pare.
(d) Segue rasura di 2 lettere.
(e) Così B con -t- nell'interlineo.
(f) reb(us) nell'interlineo.
(g) B sut per omissione del segno abbreviativo.
(h) B pea
(i) Segue st eraso.
(j) Lacuna per circa 9 lettere.
(k) Così B come pare: ma lo stato della pergamena rende Ap(er) di difficile lettura.
(l) a corretta su altra lettera.
(m) La prima A- corretta su altra lettera.
(n) -r corretta su altra lettera.
(o) La prima asta di -u- corretta su l
(p) Il passo orto - Sancti Alexandri non è coerente con l'elencazione e parrebbe riferirsi ad un altro appezzamento; d'altro canto la numerazione prosegue poi in maniera regolare, senza salti: impossibile perciò ricostruire il testo originale, alterato dal copista.
(q) B loge per omissione del segno abbreviativo.
(r) B legimas
(s) B Alexadri per omissione del segno abbreviativo.
(t) -n- nell'interlineo.
(u) -va nell'interlineo.
(v) -n- corretta da a
(w) La seconda -i- nell'interlineo.
(x) -va nell'interlineo.
(y) -a aggiunta nell'interlineo da altra mano con inchiostro diverso.
(z) Segue g erasa.
(aa) in t- su rasura, con trattino abbreviativo superfluo su -n
(bb) Corretto da fine mediante modifica di -e in i e aggiunta di -b(us)
(cc) -e- corretta da altra lettera, -u su rasura che si estende per complessive tre lettere.
(dd) g- corretta da c
(ee) B o(mni)
(ff) -s nell'interlineo.
(gg) Seguono cu(m) e pr sormontato da segno abbreviativo, parzialmente eraso.

Edizione a cura di Cristina Carbonetti
Codifica a cura di Gianmarco De Angelis

Informazioni sul sito | Contatti