Lombardia Beni Culturali

Biblioteca Civica - Fondo pergamene

274

Henrici III imperatoris diploma

1041 (?) aprile 5, Magonza.

Enrico <III> imperatore, per intercessione di Guido vescovo di Torino, concede alla Chiesa di S. Alessandro di Bergamo, e per essa al vescovo Ambrogio, il comitato di Bergamo, entro i confini rappresentati dalla Valtellina, il fiume Adda, il fiume Ogilo, e Casalbuttano.

Falsificazione in forma di originale (A), 3173. Copia imitativa autenticata del sec. XII (B), 3173/2. Copia imitativa autenticata della seconda metà del sec. XII (B'), 3172/4. Copia semplice cartacea del sec. XIV (B"), 3173/5. Copia semplice cartacea del sec. XVI, da B' (C), 3172/3. B è autenticata con le seguenti sottoscrizioni: (ST) Ego Guilielmus domini Federici imperatoris notarius autenticum huius exempli vidi et legi et sicut in eo continebatur ita et in isto continetur exemplo et ad confirmandum subscripsi. | (ST) Ego Andreas sacri pallati notarius autenticum huius exempli vidi et legi et sicut in eo continebatur ita et in isto continetur exemplo et ad confirmandum subscripsi. | (SN) Ego Vincentius sacri palatii notarius autenticum huius exempli vidi et legi et sicut in eo continebatur ita et in isto continetur exemplo et ad confirmandum subscripsi. | (S) Ego Lanfrancus Ottonis Venetris iudex autenticum huius exempli vidi et legi et sicut in eo continebatur ita et in isto continetur exemplo et ad confirmandum subscripsi. | (S) Ego Albericus Cremensis iudex autenticum huius exempli vidi et legi et sicut in eo continebatur ita et in isto continetur exemplo et ad confirmandum subscripsi. | (ST) Ego Otto sacri palatii notarius autenticum huius exempli vidi et legi et sicut in eo continebatur sic et in isto exemplo scripsi nichil plus vel minus extra litteram. B' è autenticata con le seguenti sottoscrizioni: (SN) Ego Iohannes de la Plotha sacri palatii notarius autenticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. | (ST) Ego Sançanom domini Federici imperatoris notarius autenticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. | (SN) Ego Petrus sacri palatii notarius autenticum huius exempli vidi et ad confirmandum subscripsi. | (SN) Ego Albertus sacri palatii notarius autenticum huius exempli, sigillo domini Henrici regis sigillatum (sigillatu(m) nell' interlineo), vidi et legi et sicut in eo continebatur ita et in isto scripsi exemplo nichil extra litteram vel | silebam plus minusve. A tergo di A, di mano del sec. XI: Regis Henrici maioris; di mano del sec. XII: Privilegium de concessione totius civitatis; di altra mano dello stesso secolo: Eclesie Beati Alexandri | et de terminis; di mano del sec. XIII: Privilegium Henrici III confirmationis | diocesis Pergamensis; di altra mano dello stesso secolo: Visum fuit per probam ex parte episcopatus et sindicorum contra | Gir(...) filium condam Alberti Martinonis de Ceuta (lettura incerta), die . VI. | mensis novembris; di altra mano dello stesso secolo: Visum est per probam ab Alberto Sosetia; due righe di altra annotazione illeggibile, probabilmente della fine del sec. XI; di altra mano ancora del sec. XIII: Ambrosionis; di mano del sec. XIV: Visum est per probam a parte domini Ambrosii Çacatuani (lettura incerta) nomine episcopatus contra | Lan(...) Brosteram de Sorisole, die .XIII. intrante madio. A tergo di B, di mano del sec. XII: Privilegium Henrici secundi de concessione omnium regalium | que continentur infra hos terminos videlicet a valle qui dicitur | Telina usque ad Casale Butanum et ab Adda usque ad Ole|um et de concessione placitorum infra eosdem confines | anni centum .XLII.; di mano della fine dello stesso secolo: Visum est per probam ex parte episcopatus contra Guaççinum de Noaça et consortes eius | die .XI. intrante iunio; di mano del sec. XIII: § Die octo intrante marcio vissum fuit hoc exemplum privilegii | et autenticum huius exexempli (così) ex parte episcopatus et Mont(...) sindici contra | communitatem et homines de Sorisole millesimo .CCXXXI. per me Guillelmo de Beatis; di altra mano dello stesso secolo: Viso est per probam ex parte episcopatus et sindicorum contra filium condam Alberti Martinonis die .VI. mensis novembris; di altra mano dello stesso secolo: tercium; di altra mano dello stesso secolo: civitate Pergamensi; al di sotto di un disegno raffigurante un cavaliere, di altra mano dello stesso secolo: § die iovis .XIII. intrante marcio .MCCLIII. vissa fuit per probam per me | Anselmum de Framusinis (lettura incerta) notarium potestatis ex parte domini potestatis Pergamensis et episcopatus Pergami et sindicorum ipsius domini episcopi et dominorum ....... contra (lettura incerta) dominos (s corretta da altra lettera) de | Danusano (lettura incerta); di altra mano dello stesso secolo: Visum est; di altra mano dello stesso secolo: tercia maça (lettura incerta) exempla; di altra mano dello stesso secolo: Precium. VI. per alium exemplum. A tergo di B', di mano del sec. XIII: Privilegium domini Henrici in quo confirmat regalia et magnitudines ecclesie | Pergamensi Sancti Alexandri martiris in qua Ambrosius | pastor esse videtur.

Edizioni: CELESTINO, Historia quadripartita di Bergamo, II, p. 420; UGHELLI, Italia Sacra, IV, col. 444; LUPO, II, coll. 609-12; DENTELLA, I, p. 105 (excerptum); BELOTTI, I, p. 268; MGH, Dipl. regum et imp. Germ., V, pp. 531-33, doc. 387; HESSEL-WIBEL, pp. 372-73; JARNUT, Bergamo, pp. 142-43 (excerptum).
Regesto: CELESTINO, Historia quadripartita di Bergamo, II, pp. 266-67; BÖHMER, Reg. 1487; STUMPF, n. 2208; SAVIO, I, 2, p. 51; BELOTTI, I, pp. 259-60.
Cit.: RONCHETTI, I, pp. 152-53; ANTONUCCI, pp. 90-92, 96; BELOTTI, I, pp. 254, 264, 267; JARNUT, Bergamo, pp. 65, 82, 188; SCHWARTZ, p. 101.

Pergamena di A, con traccia del sigillo impresso deperdito: mm. 584 x 405. Pergamena di B: mm. 527 x 424. Pergamena di B': mm. 401 x 395.
Come osservato dall'editore nei MGH e, più dettagliatamente, da A. HESSEL e H. WIBEL, il documento è una falsificazione operata probabilmente da un elemento del clero di Torino, tale prete Adam, attivo intorno alla metà del secolo XI, cui sarebbero da attribuire anche altre falsificazioni destinate a committenti diversi e privi di relazione tra loro. La mano del falsificatore appare sicura, tanto da riuscire a celare il modello ispiratore: singolarmente stonata suona nell''intitulatio' la 'formula humilitatis' usata dai pontefici servus servorum Dei, mentre l'ispirazione dell'arenga si ritrova quasi alla lettera nei versi del salmo 116b (115). L'esame delle caratteristiche grafiche di A (forma artificiosa di a simile a due c accostate; modo incostante di indicare il dittongo talvolta con due lettere distinte, talaltra con il nesso, talaltra ancora con la e cedigliata; forma del 'chrismon' eccessivamente schiacciata, che va ad occupare anche il rigo sottostante; monogramma privo di segni autografi; segno di manu propria anch'esso privo di segni autografi, inscrivibile entro un rettangolo invece che nell'usuale quadrato, e seguito dalle tre croci in colonna, raggruppate però nella metà superiore dell'estensione in altezza del segno) conferma la diagnosi di falso. La 'recognitio' è attribuita al cancelliere Umfredo, che risulta però attivo in Italia dal 12 luglio 1045 al 16 settembre 1045; la datazione infine introdotta da datum invece che data è praticamente inutilizzabile: l'anno dell'ordinazione segna infatti dieci unità in eccesso e l'indizione due; la data topica Magantias sembra scelta a caso.
Si segnalano in nota solo le varianti relative a B e B', trascurando peraltro quelle che dipendono dalla presenza o meno del dittongo.

(C) In nomine sancte et individue (a) Trinitatis. Heinricus (b) Dei gratia rex servus servorum Dei, divino (c) nutu et gratiam (d) Spiritus Sancti repletus infra suum palatium sanctę Magatiensis Acclesię (e) dixit: 'Quid retribuam Domino pro omnibus (f) quę retribuit michi? (g) Signum salutis Christi accipiam et nomen Domini in adiutorium invocabo' (h). | Quoniam oportet (i) Domino unumquemque sollicite (j) ac studiosę servire et insuper curam gerere et sollicitudinem (k) habere de his quae (l) lectio Sanctarum (m) Scripturarum nos | ammonet (n) dicens: 'Dum tempus habemus operemur bonum maxime in sanctis et venerabilibus locis ut in die ultionis cum reprobis non dampnemur (o)' . Qua|propter omnibus notum esse volumus nostris fidelibus presentibus scilicet et futuris quod episcopus Vuido sanctę (p) Taurinensis Aecclesię (q) nosterque fidelis nostrum petivit suffragium (r) | uti pro amore Dei et anime nostrę remedio, antecessorum et successorum nostrorum regum sive imperatorum, sanctę Bergamensi (s) Aecclesię in honore sancti et pre|ciosisimi Alexandri martyris (t) Christi ubi sacratissimum eiusdem corpus humatum quiescit, in qua gratia et auctoritate Dei Ambrosius venerabilis | episcopus pastor esse videtur, nostra regalia et magnitudines dignaremur concedere et confirmare comitatum eiusdem civitatis in omnibus ad se | pertinentibus, tam infra civitatem quamque et foris, donec compleatur terminus suus. Finis vero huius comitatus, sicuti ad aures nostras | declaratum est, est ita: prima in valle quę dicitur Valtellina (u); secunda autem usque in ripa fluminis (v) quod vocatur (w) Adda; tertia scilicet | ad Oculum flumen illius loci decurrentis; quarta quoque usque ad cortem quam dicunt homines Casale Butano, cum (x) omnibus appenditiis (y) et | suis districtis. Aldiones quoque et aldianas, servos et ancillas, terrasque (z) et aequora, piscationes, foresta, pascua cum (aa) planitiebus, | montibus et vallibus, rupis, rupinis et molendinis, herimannos et herimannas (bb). Omnia igitur haec (cc) ad predictam sanctam Dei sedem donamus, | concedimus et santimus, et sic regale preceptum eidem conscribi iussimus ut iam dicta aecclesia teneat (dd) et supradictus Ambrosius | episcopus suique (ee) successores teneant, possideant et quicquid facere voluerint ad augmentum et honorem supradictae aecclesię fatiant (ff). | Placitum vero (gg) omnibus interdicimus nisi ante presentiam Ambrosii seu suorum (hh) successorum (ii) vel suorum missorum et quicquid ante eorum | presentiam finitum vel iudicatum fuerit perpetua stabilitate permaneat. Precipientes itaque iubemus ut deinceps nullus dux, archi|episcopus, episcopus, comes, marchio, gastaldio (jj) aut ullus rei publice procurator seu alia quelibet magna parvaque persona nostrarum | potestatum iam dictam (kk) sanctam Dei aecclesiam disvestire, molestare, conturbare audeat. Siquis igitur hanc nostram | corroborationem rumpere aut irritare voluerit, sciat se compositurum auri optimi libras .CCtas. et omnia bona eius in bannum | eveniant, medietatem Camere nostrę et medietatem Aecclesię sive Ambrosio aut suis successoribus. Et ut verius credatur fir|miterque observetur manu propria roborantes sigillo nostro infigi ibi iussimus.
Signum domni Heinrici (ll) (M) et invictissimi regis (MP)
Umfredus cancellarius vice domni (mm) Herimanni archicancellarii (nn) recognovit (oo). (SI D)
Datum nonis aprilis, anni Domini mille .XLI, indictione .XI., anni autem domni Heinrici regnantis | .II., ordinationis vero eius .XXIII. Actum Magantias. Feliciter.

(a) B indue; B' i(n)divdue
(b) B' presenta la prima -i- inserita in un secondo tempo.
(c) B divno
(d) Così A, B, B'.
(e) Così A; B accl(esi)e; B' eccl(esi)e
(f) B' ominibus
(g) B' m(ih)i
(h) In A, B, B' segue punto interrogativo.
(i) B' oportet nell'interlineo.
(j) B' solicite
(k) B' solicitudinem
(l) In A -e in nesso con a e su rasura di due lettere.
(m) B' s(an)c(t)or(um)
(n) B' amon(et), con am- su rasura.
(o) B' ha -r su rasura.
(p) B' s(an)c(t)e nell'interlineo.
(q) B' eccl(esi)e
(r) B sufragium
(s) A Bergamensis, con -s finale erasa; B' P(er)gam(en)si
(t) In A -ty- su rasura.
(u) B e B' Valtelina
(v) B' fluminis nell'interlineo.
(w) In A la -a- aperta risulta priva del secondo tratto arrotondato; B vocetur
(x) In B segue planitiebus espunto.
(y) B' appendictiis
(z) In A -s- su rasura.
(aa) A presenta cu(m) nell'interlineo.
(bb) In A tra le due n è una s erasa.
(cc) A igit(ur) haec su rasura.
(dd) In A la seconda -e- è su rasura di altra lettera.
(ee) In A e B' -i- corretta su rasura di os
(ff) B' facia(n)t
(gg) B' v(er)o nell'interlineo.
(hh) In A -r(um) su rasura di s
(ii) In A -r(um) su rasura di es
(jj) In A gast- su rasura.
(kk) B -m nell'interlineo.
(ll) B' domini Einrici
(mm) B' vice d(omi)ni in scrittura minuscola ordinaria, inserito tra cancellarius e Herimanni che si presentano, come il resto del rigo, in caratteri cancellereschi allungati.
(nn) B' aerchcacerii
(oo) B recognovi

Edizione a cura di Rita Cosma
Codifica a cura di Gianmarco De Angelis

Informazioni sul sito | Contatti