Lombardia Beni Culturali

Curia vescovile - Archivio capitolare

10

Cartula comutationis

1063 giugno 22, Bergamo.

Attone vescovo della Chiesa di Bergamo, a nome della quale agisce, permuta con Riccardo del fu Pietro, da Orio al Serio, prete e proposito di S. Lorenzo in Ghisalba, quattro masserie in località Calfe, condotte in qualità di massari da Giovanni fabbro, da un altro Giovanni, dai fratelli Manganello e Mauro, da Giovanni nipote di questi ultimi e da Arnaldo, nonché un prato presso Bergamo, vocabolo Fontana Bertelli, ricevendone in cambio dodici masserie, tre delle quali in località Ghisalba, condotte in qualità di massari da Amizone e Bonvicino servi del suddetto Riccardo e da Giovanni, con un mulino tenuto da Lamberto; altre tre in Calcinate, condotte dal figlio del fu Paolone, dal figlio del fu Mangone e dagli eredi del fu Vitale con i terreni nella stessa località tenuti da Giselberto, da Giovanni e da un altro uomo detto Cortese, con un mulino in vocabolo Sorengo, tenuto da Lanfranco; tre altre masserie in località Verdello condotte dai fratelli Romano e Vasallo e da Daiberto, nonché dagli eredi del fu ***; tre infine in Verdellino, condotte in qualità di massari da Rechinzone, dagli eredi del fu Andrea e da Teudaldo diacono.

Originale (A), 1596 (F XIV). Secondo originale (A'), 1557 (F x). A tergo di A, di mano del sec. XII: Commutatìo de terra in Calfe; di altra mano dello stesso secolo: Et Fontane Bertelli. Sul verso di A', di mano del sec. XII: Commutatio Richardi presbiteri de terra de Calve; di altra mano dello stesso secolo: Et Fontane Bertelli; di mano del sec. XII/XIII: De Calve; di mano del secolo XIII: De Calve.

Edizione: LUPO, II, coll. 663-64 (excerptum).
Regesto: RONCHETTI, p. 175; SAVIO, p. 54.

Cit: DENTELLA, p. 108; JARNUT, Bergamo, pp. 175 nota 131, 176 nota 141-142, 223 nota 365, 252 nota 88, 258 nota 111; MENANT, Campagnes lombardes, pp. 399 nota 14, 401 nota 19.

Primo originale: pergamena offuscata da lievi macchie presso i margini laterali; mm. 497 x 309/287.
Secondo originale: pergamena con poche, piccole rosicature al margine superiore destro; mm. 760 x 325.
Si pone a base dell'edizione il documento A (1596), poiché dalla presenza della sottoscrizione della controparte Richardus si evince essere questo l'esemplare destinato alla Chiesa di Bergamo. A', che costituisce la charta rilasciata dal vescovo al prete Riccardo, presenta una cura maggiore sia nelle dimensioni della pergamena, sia nella scrittura più controllata, sia infine nelle sottoscrizioni dove, oltre a quelle autografe del vescovo e del suo missus Ardemanno prete, figurano due testimoni professanti legge romana diversi da quelli di A e quattro, invece di due, di legge longobarda.

(ST) In Christi nomine. Anni ab incarnatione domini nostri Ieh(s)u (a) Christi millesimo sexagesimo tertio, decimo kalendas iulii, inditione prima. Comutatio | bone fidei noscitur esse contractus ut vice emptionis obtineat firmitates (b) eodemque nexu obligant contraentes. Placuit | itaque et bona convenit voluntates inter domnum Attonem humilem episcopum sanctę (c) Bergomensis Ecclesię(d) nec non et inter Richardum presbiterum et pre | positum ecclesię (e) vel (f) plebe Sancti Laurentii, sita ecclesia ipsa in loco Ecclesialba, et filius quondam Petri, de loco Urrie, qui professus est ex natione sua | lege vivere Langobardorum(g), ut in Dei nomine debeant dare sicut a presenti dedit in primis ipse domnus Atto episcopus eidem Richardo presbitero et pre | posito comutatore suo in causa comutationis nomine suo iure a presenti (h) die abendum id sunt sortes quattuor de terra masaritia et pe | tia una de terra prativa. Suprascriptes (i) sortes masaritię (j) cum casis et omnibus rebus terretoriis a se pertinentibus sunt positi (k) in loco et fundo Calfę(l) iu | ris (m) predicti sui episcopati (n), nominative sortes ipse que fiunt tente et laborate per Iohannem ferarium et item Iohannem seu per Manganellum et Maurum| germanis atque per item Iohannem nepotum eorum seu per Arnaldum, masarii; et sunt suprascripte sortes quattuor (o) de terra masaritie (p) totis insimul estra pascu | a et comunalia per iustam mensuram iugias legiptimas quinquaginta. Iamdicta petia de terra prativa est posita prope eadem civitate Berga | mo, in loco qui dicitur Fontana (q) Bertelli: coeret ei a mane et montibus Sancti Vincentii, a meridie Lanfranci, a sera currit aqua; et est per iustam mensuram | tabulas legiptimas centum sexaginta (r). Quidem ad vicem recepit ipse domnus Atto episcopus ab eodem Richardo presbitero (s) et preposito comutatore (t) suo similiter | in causa comutationis nomine ad partem predicti (u) sui episcopati habendum id sunt sortes duodecim de terra masaritia et aliis rebus terretoris (v) iuris | iam dicti (w) Richardi presbiteri et prepositi que habere visus est, tres in suprascripto loco et fundo Ecclesialba que fiunt (x) tente et laborate per Amizum et Bonumvici | num, servos predicti Richardi presbiteri et prepositi, et per Iohannem, masarii, seu molendinum (y) unum in eodem loco Ecclesialba quod fit tentum per Lampertum. Et sortes similiter tres | in (z) loco et fundo Calcinate, que fiunt tente et laborate per filium quondam Pauloni et per filium quondam Mangoni seu per heredes quondam Vitalis et predictis aliis rebus terreto | riis que sunt in suprascripto (aa)Calcinate, que fiunt tente et laborate per Giselbertum et Iohannem seu per alium (bb) hominem qui vocatur Curtise seu molendinum unum | cum prato et campo uno tenente (cc) in loco qui dicitur Surringo quod tentum est per Lanfrancum. In Verdello Maiore(dd) similiter sortes tres de terra masaritia que | fiunt (ee) tente et laborate per Romanum et Vasallum germanos (ff) seu per Daivertum atque per heredes (gg) quondam*****. In loco et fundo Verdello Minore similiter sortes | tres de terra masaritia que fiunt tente et laborate per Rechinzonem et per heredes quondam Andrei atque per Teudaldum diaconum, masarii; et sunt suprascriptes duo | decim sortes de terra masaritie (hh) una cum predictis aliis rebus terretoriis totis insimul estra pascua et comunalia iugias (ii) legiptimas sexaginta. | Quidem et ut ordo (jj) legis deposcit (kk) ad hanc previdendam comutationem accesserunt suprascriptis rebus terretoriis ad previdendum et estimandum id sunt Arde|manus (ll) presbiter de eadem ordine (mm) sanctę (nn) Bergomensis Ecclesię (oo) et filius quondam Redaldi iudex (pp), de loco Petringo et (qq) missus ipsius (rr) domni Attoni episcopi una cum a | liis tribus hominibus (ss) Deum timentibus estimatoribus, quorum nomina sunt Garibaldus iudex, de eadem civitate Bergamo, et Otto filius Petri, de loco Trescorio(tt) ubi | dicitur Cuniolo seu (uu)Giselbertus filius quondam Landefredi(vv), de suprascripto loco Calcinate, quibus (ww) omnibus rectum comparuit et ipsi estimatores estimaverunt et di | xerunt eo quod melioratam (xx) et ampliatam causam (yy) reciperet ipse domnus Atto episcopus ad partem sui episcopati ab eodem Richardo presbitero et preposito comutato | re suo quam ei daret, hac comutatio inter eos legibus ac firmiter fieri posset. Has denique iamdictas sortes de terra masaritie (zz) seu iamdictis aliis | rebus terretoriis (aaa) superius dictis vel comutatis cum superioribus et inferioribus seu cum finibus et accessionibus atque cum omni pasculo et comunalia (bbb)| et usibus aquarum aquarumque ductibus vel decursibus omnia et ex omnibus ad predictes (ccc) sortes seu (ddd) ad iamdictis aliis rebus terretoriis pertinentibus in integrum | ipsi comutatores (eee) sibi unus alteri (fff) in vice comutationis nomine tradiderunt (ggg) fatiendum pars parti (hhh) a die presenti quod ut supra in | comutatione dederunt cum heredibus vel successoribus suorum iure proprietario nomine quicquid voluerint sine omni uni alterius suorumque | heredibus vel successoribus contraditione. Et spoponderunt se ipsi comutatores sibi unus alteri in vice comutationis cum heredibus vel succ | essoribus (iii) suorum suprascriptas (jjj) sortes (kkk) seu iamdictis aliis rebus terretoriis (lll) superius dictis vel comutatis omni tempore ab omni contradicentes | homines (mmm) defensare. Unde penam inter se posuerunt ut si quis ex ipsis aut eredes vel succesores (nnn) suorum se de hac comutatione remo | vere presumpserint (ooo) et non permanserint in ea omnia qualiter superius legitur vel si ab unoquoque homine iam nominates sortes seu predictis (ppp) aliis | rebus terretoriis sicut superius legitur non (qqq) defensaverint ad invicem, tunc illa pars que hoc non conservaverit componat parti fidem | servanti penam nomine suprascriptes (rrr) omnibus rebus terretoriis (sss) in duplum sub estimatione in eisdem vel in consimilis locis (ttt), sicut pro tempore meliora | tis fuerint aut valuerint sub estimatione, quia sic inter eos convenit (uuu). Et si eisdem domni Attoni episcopi (vvv) seu Richardi presbiteri et pre | positi propter honorem (www) episcopati vel sacerdotii suorum lex Romana aliquid impedit, nec liceat eis amodo ullo tempore nolle quod volue | runt, sed quod ab eis ic semel factum vel conscriptum est inviolabiliter conservare (xxx) promiserunt, cum stipulatione subnixa. Unde | due (yyy) cartule comutationis uno tenore scripte sunt. Actum in suprascripta civitate Bergamo.
+ Richardus (zzz) presbiter et prepositus a me facta subscripsi (aaaa).
Signum # (bbbb) manibus suprascriptorum Ottoni et Giselberti (cccc) qui suprascriptas rebus terretoriis (dddd) accesserunt et estimaverunt ut supra (eeee).
Signum # (ffff) manibus Odoni et Alexandri lege viventes Romana testes (gggg).
Signum # (hhhh) manibus Odoni et Adelberti seu Lazaroni lege Langobarda (iiii) vivente (jjjj) testes.
(ST) Arnaldus notarius(kkkk) scripsi, post traditam complevi et dedi.




(a) Così A, A'.
(b) A' firmitatem
(c) A' s(an)c(t)e
(d) A' eccl(esi)e
(e) A' ecl(esi)e
(f) A' seu
(g) A' Langabardor(um)
(h) A' presenti
(i) -e- corretta su a; A' s(upra)s(crip)te
(j) A' masaritie
(k) A' posite
(l) A' Calfe
(m) In A segue per errore et fun
(n) A e A' presentano sulla seconda e terza lettera di episcopati un segno abbreviativo superfluo, qui e in seguito.
(o) A' quattuor sortes
(p) A' masaritia
(q) A' Fonta
(r) A' septuaginta
(s) A' presenta pb su rasura.
(t) A comutatatore, A ' comutare
(u) A ' omette predicti
(v) A' t(er)retoriis
(w) A' p(re)dicti
(x) A' sunt
(y) A' molindinum
(z) A' sunt in
(aa) A' s(upra)s(crip)to loco
(bb) A' omette p(er).
(cc) A tente, per omissione del segno abbreviativo.
(dd) A' magiore
(ee) A' sunt
(ff) A ha -r- nell' interlineo; A' germ(an)is
(gg) A' presenta h- aggiunta in un secondo tempo.
(hh) A' masaritia
(ii) A presenta -g- corretta su altra lettera; A' per iustam mensuram iugias
(jj) A' et urdo
(kk) A' depossit
(ll) A' Ardemannus
(mm) A' omette ordine
(nn) A' s(an)c(t)e
(oo) A' Eccl(esi)e
(pp) A' iudicis
(qq) A -o - et su rasura; si intravvede una lettera principiata e parzialmente erasa.
(rr) A' eiusdem
(ss) In A' seguiva te- (per tementibus?) su cui il rogatario è intervenuto tentando di correggere in de- per Deum), ma poi, rinunciandovi, ha omesso di espungere le due lettere.
(tt) A' Triscorio
(uu) A' et
(vv) A' Landefridi
(ww) A q(ui)
(xx) A ha un segno abbreviativo superfluo sulla prima -a-
(yy) A' presenta -u- nell' interlineo.
(zz) A' masaritię
(aaa)A' t(er)retoris
(bbb)A c- nell' interlineo.
(ccc)A' a p(re)dictis
(ddd)A' et
(eee)A' commutatores
(fff)A porta -t- corretta su altra lettera parzialmente erasa.
(ggg)A fa precedere una d espunta lateralmente.
(hhh)A presenta t corretta su s
(iii)A succ | cessoribus
(jjj)A' s(upra)s(crip)tes
(kkk)In A' segue rasura di 1 lettera, con abbreviazione soprastante.
(lll)A' presenta la seconda -i- neIl' interlineo.
(mmm)A' contradicente ho(min)e
(nnn)A' heredib(us) vel successorib(us)
(ooo)A' quesierint
(ppp)A' ia(m)dictis
(qqq)A' omette sic(u)t superi(us) legit(ur)
(rrr)A' s(upra)s(scrip)tis, con -i- corretta su a
(sss)A' t(er)retoris
(ttt)In A' segue rasura per 1 lettera.
(uuu)A covenit, per omissione del segno abbreviativo.
(vvv)A e A' presentano sulla prima p un segno abbreviativo superfluo.
(www)In A' segue s erasa.
(xxx)A conservere
(yyy)A' corregge -e sopra o riempita di inchiostro.
(zzz) -c- nell'interlineo.
(aaaa) A' invece di Richardus - subscripsi porta + Ato Dei gratia episcopus a me facta subscripsi e, sul rigo sottostante, + Ardemannus presbiter missus ut supra subscripsi
(bbbb) A' porta due graticci.
(cccc) A' Gisleberti estimatores
(dddd) A' invece di rebus terretoriis porta sortes masaritias
(eeee) A' presenta ut supra sul rigo superiore, presso il margine destro.
(ffff) A' porta due graticci.
(gggg) A Romana con -a nell' interlineo; A' invece di Odoni - testes porta Giselberti et Iohanni testes Romana lege viventibus.
(hhhh) A' porta tre graticci.
(iiii) A Langobarda con -n- nell'interlineo; A' invece di Odoni - testes porta Alberti et Odoni atque Lazaroni seu Giselberti testes Langobarda lege viventibus (la prima -i- nell' interlineo)
(jjjj) Così A.
(kkkk) A' notarius et iudex

Edizione a cura di Rita Cosma
Codifica a cura di Gianmarco De Angelis

Informazioni sul sito | Contatti