Lombardia Beni Culturali
15

Cartula venditionis

769 marzo 29, Pavia.

Natalia, figlia del fu Gisulfo strator e moglie di Adelberto, dichiara di aver ricevuto da Anselperga, badessa del monastero di <San> Salvatore di Brescia, ovvero da un suo messo, mille soldi d'oro quale prezzo della vendita di centoventi iugeri di terra in Alfiano - finora tenuti da Rodoin de Bittenis, il quale li aveva ricevuti in cambio da Alchis, primo marito di Natalia -, di due case massaricie - già rette rispettivamente da Gaidoald, uomo libero, e dal fu Urso, massaro - site in Suaicum e Proisica, insieme a quaranta iugeri di terra nonché della parte di familia - eccetto il fanciullo Urso e Anselenda - che le spettava, per eredità paterna, in Alfiano, e che si era riservata in una precedente permuta conclusa con il medesimo monastero.

Originale, ASCr, Ospedale S. Maria della Pietà, perg. 3 [A]. Copia autentica del 1299 novembre 26, ivi, Ospedale S. Maria della Pietà, perg. 594 [B]. Copia semplice del sec. XVI, Beni in Alfiano, ff. 9r-9v [C]. Copia Cereda, sc. 1, sec. VIII, n. 8 (da A). Copia Odorici, busta 19.2. Regesto Astezati, pp. 63, 165. Nel verso di A, di mano coeva (forse del notaio e chierico scrittore): + Cartola de acto Peredei et de [[.....]]p[[...]]d[[.]]re[.] Ollio; di mano del sec. XII: Car(ta) ven(ditionis) in Alfiano; di mano del sec. XVI: Carta de Alfiano; annotazioni di epoca moderna, tra cui segnatura Astezati: Q fil. 5 n. 9 (9 corr. su altro numero, forse 3). B è così introdotta: (SN) Anno dominice incarnationis mill(essimo) ducentessimo nonagessimo nono, indictione tercia decima, die iovis vigessimo sexsto mensis novembr(is). Sub portichu racionum palacii civitatis Brixie. Presentibus | dominis Albertacio de Landito de Placentia, Bocherio de Foro et Lafranchino filio domini Brexani de Porta testibus ibi rogatis. § Amadeus de Salago sindicus tunc et procurator domine Stephanie de Rivola abbatisse mo|nasterii Sancte Iulie civitatis Brixie, capituli et monialium dicti monasterii et sindicario et procuratorio nomine pro ipsis abbatissa, capitulo et monialibus dicti monasterii, prout continetur de (de corr. su altre lettere) ipsius sindicatu et procuratione in quodam publico instrumento facto a Degolsalvo | de Tresolzo notario, a me Guillelmo notario infras(crip)to visso et in parte lecto, dedit et porexit in manibus dominorum Framondi de la Ripa tunc consul(is) iusticie in quarterio Sancti Stephani, Cavalchini de Salis tunc consulis iusticie in quarterio Sancti Iohannis, Venturini de Car|penedulo consulis iusticie in quarterio Sancti Alexandri infras(crip)tum instrumentum, petens ipsum autentichari et in publicam formam carte reduci ad eternam rei memoriam et probacionem habendam et retinendam et plenam fidem perpetuo faciendam. Qui consul, recepto | dicto instrumento, convochatis et choadunatis dominis Girardo de Quinzanello, Nichola de Manerva et Lanzeloto de Marmentino iudicibus de colegio iudicum Brixie et Romagnolo Romani, Nicholino de Manervio et Lanfranchino de Goyano | notariis de colegio not(ariorum) Brixie, et cum ipsis iudicibus et notariis visso et examinato dicto instrumento diligenter et super ipso habita diligenti deliberacione et provisione, dicti consules de conscilio predictorum iudicum et notariorum dicunt et pronuntiant dictum instrumentum esse bonum et verum | et iustum et habile ad autenthicandum et in publicam formam carte rediendum ad eternam rei memoriam et probacionem habendam et retinendam et plenam fidem faciendam. Et qui vero consules ibi comisserunt m(ihi) Guillelmo de Covello notario infras(crip)to dictum | instrumentum ad autenthicandum et in publicam formam carte rediendum ad eternam rei memoriam et probacionem habendam et retinendam et plenam fidem faciendam; et comisserunt dicti consules et concesserunt Staphanino de Salago notario quod se debeat subscribere in dicto | autenticho ad eternam rei memoriam et probacionem habendam et retinendam et plenam fidem faciendam, tenor cuius talis est: ...; e così conclusa: (SN) In Christi nomine. Die iovis predicto vigessimo sexto mensis novembr(is), mill(essimo) s(upra)s(crip)to et loco predicto et presentibus testibus s(upra)s(crip)tis. Ego Staphaninus de Salago sacri pallatii notarius Brixiensis una cum infras(crip)to Guielmo de Covello notario autenticum | huius exempli vidi, legi et ascultavi et sicut in illo continebatur ita et in isto scriptum inveni, nil addito vel diminuto quod sensum muttet vel intelectum et me quoque cum autoritate predictorum omnium | consullum et secundum conscilium predictorum iudicum et notariorum et ex comissione michi facta per ipsos consulles et sapientes hiis omnibus affui et me subscripsi. (SN) Ego Guillelmus de Covello notarius sacri palacii, ex comissione m(ihi) facta per ipsos s(upra)s(crip)tos consules, predictum instrumentum autentichavi et in hanc publicam formam carte redei et scripsi ad eternam rei memoriam | et probacionem habendam et retinendam et plenam fidem faciendam una cum s(upra)s(crip)to Stephanino notario vidi et legi et diligenter auscultavi, in quo sic continetur ut superius continetur et scriptum est nil | addito vel diminuto quod sensum mutet vel intellectum preter forte literam vel silabam. Nel verso di B, di mano del sec. XVI: Registrato in libro registri iuria de Alphiano a c(arta) 9; annotazioni di epoca moderna, tra cui segnatura Astezati: Q fil. 6 n. 38; segnatura novecentesca a matita.

Facsimile: ASTEZATI, Evangelistae Manelmi vicentini commentariolum, p. XLVI (parziale); Chartae Latinae Antiquiores, XXVII, n. 814, pp. 14-7; MANTEGNA-SANTONI, La scrittura dei documenti, p. 172.
Edizioni: MURATORI, Antiquitates Italicae, I, coll. 525-26; LUPO, Codex diplomaticus civitatis et ecclesiae Bergomatis, I, col. 505; TROYA, Codice diplomatico longobardo, V, n. 899, pp. 484-87; PORRO LAMBERTENGHI, Codex Diplomaticus Langobardiae, n. 37, coll. 70-2; SCHIAPARELLI, Codice Diplomatico Longobardo, II, n. 226, pp. 271-75; FALCONI, Le carte cremonesi, I, n. 3, pp. 12-5; Chartae Latinae Antiquiores, XXVII, n. 814, pp. 11-3.
Trascrizioni parziali: BAITELLI, Annali historici, pp. 9-101, 30-12 (trad. it., da B); ASTEZATI, Evangelistae Manelmi vicentini commentariolum. Monitum, pp. 3-4.
Regesti: ODORICI, Storie Bresciane, III, n. XXXII, p. 53; BETHMANN und HOLDER-EGGER, Langobardische Regesten, n. 434, p. 306; ASTEGIANO, Codex diplomaticus Cremonae, I, n. 5, p. 26.
Cf. ODORICI, Antichità cristiane, p. 16; SCHUPFER, Il diritto privato, I, p. 344; SCHIAPARELLI, Note diplomatiche, p. 38; JARNUT, Prosopographische, pp. 344, 356; PASQUALI, La distribuzione geografica, p. 159 (nota 114); ZILIOLI FADEN, Le pergamene del monastero, p. 188; CARETTA, La città antica, p. 28 (nota 35); ID., Laus, pp. 108-9; GASPARRI, Grandi proprietari e sovrani, pp. 438-9; BECHER, Das königliche, p. 299 (nota 2); WEMPLE, S. Salvatore/S. Giulia, p. 87; GASPARRI, Pavia longobarda, p. 61 (nota 78); PASQUALI, Gestione economica, p. 135 (nota 41); PETRUCCI-ROMEO, Scriptores in urbibus, p. 84; POHL-RESL, Ethnische Bezeichnungen, pp. 167-69; NICOLAJ, Il documento privato, p. 165 (nota 39); BETTELLI BERGAMASCHI, Monachesimo, p. 60 (nota 83); CAMMAROSANO, Nobili e re, p. 81; BARONIO, Tra corti e fiume, pp. 15 (nota 23), 47 (nota 209); MANTEGNA-SANTONI, La scrittura dei documenti, p. 181; JARNUT, Cremona nell'età longobarda, pp. 14, 17; FISSORE, Segni di identità e forme di autenticazione, p. 311.

La pergamena di A presenta alcune macchie di umidità, qualche rosicatura lungo il margine laterale sinistro e una cucitura nel margine superiore, che non interessa il dettato. I forellini di cucitura, visibili nei margini superiore e inferiore, denunziano la congiunzione di questa ad altre pergamene.
La pergamena di B è complessivamente in buono stato di conservazione.
Circa il contenuto, cf. docc. nn. 2 e 7.
Si offre l'edizione di A, segnalando le varianti presenti in B. È segnalata in nota, altresì, ogni lettura discordante con l'edizione Schiaparelli (S) e ChLA (Ch).

+ Regnante dom(no)Desiderio et Adilchis viri excell(entissimi) reges, anno pietatis regni eor(um) in Dei nomine tertio (a) decimo et decimo, sub die quarta | kalendar(um) aprilium, indict(ione) (b) septima. Constat me Natalia filia b(onae) m(emoriae)Gisulfi (c) stratoris (d) et coniux Adelberti, ipso tamen Adelberto iuga|le meo consentiente (e) et subter confirmante necnon (f) etiam et parentibus meis, sicut aedictus (g) contenit (1), idest Arichis, qui fuit gastald(ius) (h) in Bergamo, | et Gisilbert filius q(uon)d(am)Grisilissi (i), in quor(um) presentia (j) professa sum, seu (k) testium, qui et subter signa facturi (l) sunt, nulla me violentja (m) pati, sed bona et sponta|[nea mea] voluntate, nullius cogentis imper(io) (n) (2), accepissim, sicuti et in presentia testium accepi a te Anselberga dicata Deo et (o) abbatissa monasterio D(omi)ni Salvatoris, situm | intra [civitat]em Brexianam et fundatum a domno Desiderio piissimo rege et ab Ansa gloriosa regina genitoribus tuis, per missum tuum, auri soled(os) (p) nobos (q) recen|tes (r) atque pertestatus (s) acoloratos (t) nom(ero) mille, finito pretio (u), pro terra iuris mei, iuges plus menus nom(ero) centum vigenti (v) ad iustam mensuram, quam habere visa (w) sum in | fundo Alfiano, qual(iter) usque nunc Rodoin de Bittenis (x) cum germanis et nepotibus suis in concambio ab Alchis q(uon)d(am) iugale meo habuerunt (y), inintegrum, seu et pro ca[sas] (z) | iuris mei massaricias nomero (aa) duas, quae (bb) sunt positae (cc) in fundo Suaico (dd) atque Proisica (ee), habentes ambae (ff) insimul terram per mensuram iustam iuges nomero quadrage[nta] (gg), | una ex ipsis casis regitur per Gaidoald liber(um) hominem, et alteram quae (hh) fuit recta per q(uon)d(am) (ii) Ursonem massarium; atque pro portione (jj) ex familia mea quae (kk) mihi legi|bus pertinere videntur et perteneunt (ll) de portione illa in fundo Alfiano, unde cum s(upra)s(crip)to monasterio tuo ante hos annos commutatjonem (mm) (3) feci; et predictam portione(m) (nn) | ex familia in mea reservavi (oo) potestate quando ipsam commutatjonem (pp) feci, et mihi (qq) ex iura (rr) parentum a q(uon)d(am)Gisulfo (ss) genitore meo advenerunt, excepto Ursonem (tt) pue|rum (uu) et Anselenda (vv), quod in ma (ww) reservo potestate. Quae (xx) vero denique terra in s(upra)s(crip)to fundo Alfiano, sicut supra legitur, et casas massaricias duas in fundo Proi|siaca (yy) vel Suaico (zz) et predicta familia, inintegrum, preter duo nom(inatos) quod mihi superius reservavi (aaa), cum omni iure pertinentia (bbb) et accedentia (ccc) sua inintegrum ab hodi|erna (ddd) die vobis quorum supra Anselberga abbatissa vel monasterio vestro undo (eee), trado et mancepo, nulli alii vinditas (fff), donatas, alienatas aut traditas, et adsero | quia nihil (ggg) mihi (hhh) in s(upra)s(crip)to fundo Alfiano neque de rebus prenominatis neque de familiis, preter ut supra Ursonem (iii) et Anselenda, meo (jjj) iuri aliquid reservasse (kkk) professa | sum, neque de s(upra)s(crip)tis casis massariciis; sed dico me (lll) meosque omnes exinde a presenti die foras exissent (mmm) et si in s(upra)s(crip)tis duabus casis menus de quadragenta (nnn) iuges fu|erint, debeam vobis illas subplere (ooo) in quantum menus fuerit (ppp) in vico Bolesingo (qqq), in optimo loco. Quidem et spondeo me ego q(uae) (rrr) s(upra) Natalia s(upra)s(crip)tas res vel familias | atque casas massaricias cum omni iure et pertinentia sua, inintegrum, ab (sss) omni homine defensare; quid si defendere menime potueremus (ttt), ego q(uae) (uuu) s(upra) Natalia vel | mei heredes tibi prenominatae Anselbergae (vvv) abbatissae (www) vel successoribus in prefato monasterio tuo dublas res, sub estimatjone (xxx) pretii (yyy), vel familia (zzz), sicut supra legi|tur, restituamus, qual(iter) in illo tempore adpretiatae (aaaa) vel melioratae (bbbb) fuerint, et nihil mihi ex s(upra)s(crip)to pretio aliquid reddeberi (cccc) dixi. Acto Ticin(o) (dddd). F(eliciter).
Signum + manus Nataliae, quae (eeee) hanc cartulam vinditjonis (ffff) fieri rogavit.
+ Ego Adelp(er) antepor (gggg) domnam (hhhh) regine in hac cartola (iiii) vindicionis (jjjj) ad me vel (kkkk) ad coniuge mea (llll) Nadalia (mmmm) facta ad omnia s(upra)s(crip)ta | et per mea largidade (nnnn) facta (oooo) testis et consenciens supscripsi.
Signum + manus Arigis de Bergamo (pppp), qui ut supra ad omnia s(upra)s(crip)ta testes et consentiens (qqqq), fil(ii) q(uon)d(am)Luponi.
Signum + manus Gisilperti fil(ii) q(uon)d(am)Gricelissi (rrrr), qui ad omnia s(upra)s(crip)ta ut (ssss) supra testes et consentiens (tttt).
+ Ego Alp(er)to gasindio domne regene (uuuu) in (vvvv) hanc car(tu)l(am) vinditionis (wwww) rogatus ad Nadalia testes subscripsi, que ipsa me (xxxx) presente signum fecet (yyyy).
Signum + Arioald manus Arioaldi gasind(ii) domni regis, qui nomen suum scripsit, fil(ii) b(onae) m(emoriae)Aloardi, testis.
Signum + manus Gisulfi de Sebrio gasind(ii) domnae reginae, fil(ii) q(uon)d(am)Tassiloni, testes (aaaaa).
+ Ego Gausoala (bbbbb) huhic (ccccc) cartol(ae) (ddddd) vindicionis (eeeee) rogatus ad Nadalia (fffff) cusgnada (ggggg) mea, consenciente Adelperto (hhhhh) iugal(e) eius seo parentibus ipsius, | testis subcripsi (iiiii), qui me presente confermaverunt et subraescriptus (jjjjj) mille sol(idos) in presente adceperunt (kkkkk), et ei relectum est (lllll).
+ Gumpert (mmmmm) notarius reg(iae) (nnnnn) p(otestatis) (ooooo) huic cartul(ae) vinditionis (ppppp) rogatus ad Nadalia (qqqqq), consentiente (rrrrr) Adelpert (sssss) iogale (ttttt) eius | seu parentibus ipsius, testis subscripsi, qui me praesente (uuuuu) confirmaverunt, et s(upra)s(crip)tos mille sol(idos) in praesenti (vvvvv) | accepit, et ei rel(ectum) est (wwwww).
+ Ego Martinus cl(ericus) et notar(ius) scriptor huius cartul(ae) (xxxxx), quam post traditam conpl(evi) (yyyyy) et dedi.


(a) B tercio.
(b) B indicione.
(c) B Ghisulfi.
(d) B rotatoris.
(e) B consenciente.
(f) S Ch nec non.
(g) B edictus.
(h) B gastaldus.
(i) B Gisilini.
(j) B presencia.
(k) B seu et.
(l) B futuri.
(m) B S Ch violentia.
(n) S imper(ii).
(o) B om. et.
(p) B solidos.
(q) A la seconda o corr. su b pricipiata e parzialmente erasa; B nobis
(r) B secentes.
(s) A -u- corr. da altra lettera, come pare.
(t) B accoloratos.
(u) B precio.
(v) B viginti.
(w) B vissa.
(x) B Rodoinde accen(es).
(y) A -un- in nesso; si esclude la lettura habuerint (come già proposto da Schiaparelli).
(z) B ipsa casa.
(aa) B numero.
(bb) B que.
(cc) B posite.
(dd) B Sualcho.
(ee) B Proisico.
(ff) B ambe.
(gg) B quadraginta.
(hh) B que.
(ii) B condam.
(jj) B porcione.
(kk) B que.
(ll) B perteneant.
(mm) B commutacionem; S Ch commutationem.
(nn) B porcionem.
(oo) B -a- corr. su altra lettera e -vi aggiunta nell'interlineo con segno di inserzione.
(pp) B commutacionem; S Ch commutationem.
(qq) B michi.
(rr) B iuss(ione).
(ss) B Ghisulfo.
(tt) B Orsonem.
(uu) B petrum.
(vv) A segue s depennata; B Anselinda.
(ww) Così A B, si intenda mea.
(xx) B que.
(yy) B Prosiaco.
(zz) B Sualco.
(aaa) A -s- corr. su u.
(bbb) B pertinencia.
(ccc) B accedencia.
(ddd) B odierna.
(eee) Così A, si intenda vindo; B v(e)ndo.
(fff) B venditas.
(ggg) B nichil.
(hhh) B michi.
(iii) A Urs- su rasura.
(jjj) A -e- nell'interlineo.
(kkk) B reservare.
(lll) B reddi come.
(mmm) B surexissent.
(nnn) A quadradragenta, con la seconda d corr. su g principiata.
(ooo) B suplere.
(ppp) B fuerint.
(qqq) A tra -l- ed -e- breve tratto verticale di non perspicuo significato.
(rrr) B qui.
(sss) Ch ob.
(ttt) B potuerimus.
(uuu) B qui.
(vvv) B Anselberge.
(www) A abb(atissae) nell'interlineo; B abbatisse.
(xxx) B estimacione; S Ch estimatione.
(yyy) B precii.
(zzz) B familie.
(aaaa) B adpreciate.
(bbbb) B meliorate.
(cccc) B sed deberi.
(dddd) B Tiçeno.
(eeee) B que.
(ffff) B vendicionis; S Ch vinditionis.
(gggg) B ante per.
(hhhh) B dominam.
(iiii) B cartula.
(jjjj) B cendicionis.
(kkkk) A ad me vel su rasura.
(llll) A -a nell'interlineo.
(mmmm) B Natalia.
(nnnn) B largitate.
(oooo) B acta.
(pppp) A de Bergamo nell'interlineo.
(qqqq) B consenciens.
(rrrr) B Gricelinsi.
(ssss) A -t corr. su altra lettera, come pare.
(tttt) B consenciens.
(uuuu) B regine.
(vvvv) A -n nell'interlineo.
(wwww) B vindicionis.
(xxxx) A me nell'interlineo.
(yyyy) B fecit.
(aaaaa) B testis.
(bbbbb) B Gaçoald.
(ccccc) B hanc.
(ddddd) B cartulam.
(eeeee) B vendicionis.
(fffff) B Natalia.
(ggggg) B cognata.
(hhhhh) B ad Elperto.
(iiiii) Così A; B subscripsi.
(jjjjj) B suprascriptus.
(kkkkk) A non si esclude la lettura adceberunt, proposta anche da Ch; B ad Elperto.
(lllll) B subscripsi.
(mmmmm) B Ego Gonpert.
(nnnnn) B regis.
(ooooo) B om. potestatis.
(ppppp) B vendicionis.
(qqqqq) B Natalia.
(rrrrr) B consenciente.
(sssss) B ad Elperto.
(ttttt) B iugale.
(uuuuu) B presente.
(vvvvv) B presenti.
(wwwww) B a te Anselperga abbatissa anziché et - est.
(xxxxx) B cartule.
(yyyyy) B complevi.

(1) LIUTPR. 22, 29.
(2) Cod. Theod. II, 9, 3.
(3) Doc. n. 7.

Edizione a cura di Gianmarco Cossandi
Codifica a cura di Gianmarco Cossandi

Informazioni sul sito | Contatti