Lombardia Beni Culturali
8

Henrici <VI> imperatoris diploma

<1193>? gennaio 13, Regensburg.

Enrico <VI> imperatore, notificando di avere concesso ai fratelli Alberto, Giacomo e Alberico Vicedomini di Como il fermo possesso dei loro beni e livelli, secondo quanto stabilito nella dieta di Roncaglia, conferma loro gli antichi privilegi, nonché il diritto di riscuotere i denari de Belano, di cui erano stati investiti a Lugano dal medesimo Enrico, e quello di esercitare la giustizia sui beni a loro concessi da parte dell'Imperatore. Inoltre conferma loro tutte le regalie pertinenti all'Impero, dal torrente Masino sino al lago <di Como>, comprese quelle che già furono dell'arcivescovo di Milano e di altri Milanesi, e pure quelle relative al territorio di Talamona già detenute da Landolfo Grasso di Milano, nonché quelle relative ai castelli e alle ville di Morbegno, Cosio, Delebio, Colico, Dazio, Civo, Campovico, Traona, Mello, Cino, Cercino, Piussogno, Mantello, Dubino, Marsellenico, Proescio, Leuzine, Revolede, Forzone, e quelle infine da esercitarsi sul fiume Adda e sulle acque in genere dal Masino al lago <di Como>. Ne sono esclusi il fodro imperiale e quei diritti già riconosciuti in quei medesimi luoghi agli Isolani ed ai Bellaxini. Da parte loro i predetti fratelli Vicedomini sono tenuti a mantenere aperti e pronti i suddetti castelli e ville, soprattutto il castello di Colico, e hanno l'obbligo di pagare all'Impero, annualmente il giorno dell'Epifania, venti lire imperiali.

Copia autentica (sec. XIII in.), ASSo, Manoscritti della Biblioteca civica Pio Rajna, Pergamene, D I 1 35, fasc. 3 [B]. Transumptum a stampa in 'Breve narrativa e sommario de privilegi concessi alla nobil famiglia de Vicedomini di Valtellina' del 1619 marzo 14 [R'], che è copia autentica dell'estratto di scritture deperdito con autentica del 14 marzo 1609 [R], APMRB, Sez. III, Famiglia Vicedomini, Serie 1, fasc. 1, cc. 2v-3r; copia autentica di R' del 1723 aprile 30, ASSo, Fondo manoscritti della Biblioteca civica Pio Rajna, D-I-III-1, c. 290r [R'']. Per una presentazione di R, R' e R'', e relative autentiche si rimanda all'Introduzione. B è così autenticato: (ST) Ego Bendiolus Grecus notarius Cumanus filius condam ser Bendedei Greci, de Cumis, hoc exemplum ex hautentico sigillato sigillo cereo pendente eiusdem domini imperatoris exemplavi et scripsi.
Al verso, annotazione seriore di epoca medievale: Copia privilegii domini H[en]ri[ci[........]] in man[ibus]| quorundam dominorum de Vi[cedominis]. Si rileva altresì la presenza di altre annotazioni di epoca moderna.

Edizione: BESTA, Un diploma inedito di Enrico VI, pp. 811-813. Regesti: BÖHMER, Regesta imperii, n. 275, pp. 112-113; SCARLATA, L'archivio di Stato di Sondrio, p. 44 (con riproduzione fotografica); FATTARELLI, La sepolta Olonio, pp. 265-266; PEZZOLA, Uno sguardo dal castello di Domofole, pp. 128-129 (trascrizione di R''), con riproduzione fotografica, p. 116; DEL NERO, San Pietro in Vallate, p. 34.
Cf.: ORSINI, I Vicedomini, pp. 9-11.



La membrana presenta profonde lacerazioni in corrispondenza delle antiche piegature, talora accompagnate da strappi, piccoli fori e macchie scure. Nel margine inferiore, inoltre, si rileva un profondo strappo.
Labili tracce di rigatura a piombo.

Riguardo alla cronologia del diploma, sono condivisibili le riflessioni già proposte da Enrico Besta il quale restringe l'ambito temporale tra il 1191 e il 1195: Enrico VI vi si dice infatti Romanorum imperator, ma non ancora rex Sicilie (BESTA, Un diploma inedito, p. 814). Pare inoltre verisimile la puntualizzazione proposta da BÖhmer, il quale propone di riferire il diploma in esame al 1193, anno in cui Enrico VI figura a Regensburg tra il 6 e il 28 gennaio (BÖHMER, Regesta imperii, nn. 271a-278, pp. 111-114): BÖHMER, Regesta imperii, n. 27 pp. 112-113.
Riguardo alla redazione di B, la collocazione cronologica al principio del secolo XIII è basata su criteri paleografici.

In nomine sancte et individue Trinitatis. Henricus Dei gracia Romanorum imperator semper augustus. Imperialis clementia bene de se merentibus bene facere semper consuevit et, dum digne meritis premia digna retribuit, animos et voluntates minus fidelium ad serviendum fideliter Imperio benigne provocat et inducit. Ea propter cognoscant universi fideles Imperii per Italiam constituti quod nos, ad imitacionem serenissimi patris nostri Rom(anorum) imperatoris (a) invictissimi, fidelibus nostris Alberto, Iacobo et Alberico fratribus et Vicedominis Cumanis, pro eorum fidelitate et servicio que frequenter exhibuerunt nobis et Imperio, privilegium nostre auctoritatis concedimus de livellis qui eis attinent (b), sicut in Roncalia iudicatum fuit (1), et suarum posessionum firmitatem ita quod teneant suos homines cum honore et districto, nec episcopus nec cives supra ipsorum homines aliquid habeant ad faciendum. Eis etiam concedimus quod sua privilegia suis antecessoribus ab aliis imperatoribus facta firma permaneant (2). Confirmamus quoque ipsis denarios de Belano de quibus eos investivimus in canonica de Lugano (3) et facere iusticiam in omnibus bonis illis que nos eis damus et concedimus. Preterea concedimus eis et confirmamus omnia illa regalia que nobis pertinent a Masino usque ad lacum, cum illis duobus mansis (c) et dimidio quos tenet Landolfus Grassus de Mediolano, videlicet regalia que nobis pertinent in territorio Telamone, cum suis pertinenciis, et in castro et in villa de Morbenno et de Coso et de Adelebio et de Colego et de Dacio et in concilio de Clivi et de Campovigo et de Travona et de Melle et de Circuino et de Cessino et de Plasonio et de Mantel et de Debino et de Marcelenego et de Proezo et de Leuzine et de Revolede et de Forzone et Adduam cum pertinenciis a Masino usque ad lacum, cum omnibus regalibus tam in aquis quam in terris cultis et incultis, pratis, pascuis, silvis, montibus, planiciebus, aquis aquarumve decursibus, molendinis, piscacionibus, venacionibus et cum omni utilitate que excogitari potest et pervenire de omnibus predictis locis, castris et villis, excepto et salvo imperiali fodri, exceptis etiam illis que Insulani et Bellaxini in predictis locis habere disnoscuntur (d). Hec omnia supradicta loca, sive sint castra sive ville, cum omni iure et districto, honore, utilitate, predictis fratribus et eorum heredibus, cum piscaria in (e) Cuna, ideo concedimus et confirmamus ut, sicut hactenus fecerunt, ita sempre fidelitatem nobis et Imperio servent et nostris successoribus regibus et imperatoribus; et quod omnia castra que ipsi levaverunt et adhuc in futuro levabunt, maxime castrum de Colego, nobis et nunciis nostris ceterisque omnibus nostris successoribus regibus et imperatoribus aperta erunt et promta nec nobis nec nunciis nostris aut successoribus vetabuntur guarnita vel scarita. De cetero cognoscant omnes Imperii fideles quod nos predicta omnia regalia de prefatis castris et locis et villis que ad nos pertinebant et que archiepiscopus Mediolanensis et alii Mediolanenses habere in ipsis et tenere solebant cum omni iure et districto et honore et utilitate, sicut suprascriptum, hac condictione (f) et hoc pacto tribus prefatis fratribus et eorum heredibus damus et concedimus et confirmamus quod ipsi singulis annis in epiphania Domini viginti libras imperialium vel eorum heredes nobis nostrisque successoribus regibus et imperatoribus persolvent Papie vel alibi ubi nobis placuerit. Adicientes quoque firmiter precipimus ut nullus archiepiscopus nec episcopus nec dux nec marchio nec comes nec civitas nec comune nec consules nec aliqua potestas predictos fratres et eorum heredes in prescriptis locis et bonis inquietare, molestare vel disvestire presumat. Quod si quis contra hoc nostrum preceptum facere attemptaverit, centum libras auri pro pena oponat, dimidium fisco nostro et dimidium ipsis fratribus vel eorum heredibus persolvant; statuentes etiam ex utraque parte ita convenimus quod de omnibus predictis castris et villis et aliis locis, que nos eis concessimus et confirmavimus, iuxta preceptum nostrum, ipsi prefati fideles nostri tres fratres vel eorum heredes pacem et guerram servabunt, tenebunt et facient quibuscumque voluerimus; et, sicut hactenus fecerunt, ita nobis et imperio deinceps nostris successoribus regibus et imperatoribus fidem et fidele servicium conservabunt et in perpetuum exhibebunt. Datum Ratispone idus Ianuarii.

(a) In B imp(er)iis
(b) B attinet privo di segno abbreviativo.
(c) B masis privo di segno abbreviativo.
(d) B disnoscunt privo di segno abbreviativo.
(e) in lettura dubbia.
(f) B condictine
(1) Cf. in particolare MGH, Constitutiones, I, n. 177, pp. 247-249.
(2) Cf. i diplomi editi in questa raccolta.
(3) Non si è reperito alcun doc. relativo.

Edizione a cura di Rita Pezzola
Codifica a cura di Rita Pezzola

Informazioni sul sito | Contatti