Lombardia Beni Culturali

Cartula commutationis

1029 gennaio 20, Acquanegra Cremonese.

Landolfo, vescovo di Cremona, dà al prete Angilberto, di legge longobarda, un appezzamento di terra, sito nella città di Pavia, presso la località detta Catena Ferrea, che misura sei tavole, e riceve in cambio un appezzamento di terra, sito anch'esso in Pavia, presso il monastero di S. Felice, detto della Regina, che misura nove tavole. I beni oggetto della permuta sono estimati dal notaio Ildeverto, figlio del defunto Urso, da Martino, figlio di Sigizo, e da Agino, figlio di Teubaldo, accompagnati da Pietro, arciprete della Chiesa cremonese e messo del vescovo.

Originale, BSCr, LC, pergg., n. 38 [A]. Copia parziale, Dragoni, p. 218 (con data duodecimo kalendas februarii). Copia sec. XIX, Cereda, sc. 1, sec. XI, n. 46 (trascrizione di mano di Odoardo Ferragni, con data 15 kalendas februarii); sc. 15, non numerata (con data 18 kal. feb.). Regesto sec. XIX, Ferragni, n. 157 (con data febbraio 18).
Sul verso annotazioni di mani diverse dei secc. XIII-XIV: De una [petia terre] in civitate Papie; de Papia; [[...]] episcopi in Papia; annotazione di mano moderna, probabilmente del sec. XVIII: Monituri in dilucidanda historia nonnulla: illum verbum Cremonensis in hac sententia fuit Iohanni presbitero vicedomino episcopio Sancte Cremonensis Ecclesie, preterquam quod manu recentiori corruptum videtur, suspicionem facit in archetypo potius scriptum fuisse Veronensis. Nam si Iohannes fuisset vicedominus episcopio Sancte Cremonensis Ecclesie mihi videtur quod scriptum esset vicedomino eidem episcopio; annotazione di mano del primicerio Antonio Dragoni: L'anno secondo dell'imperatore Corrado II, vescovo Landolfo II, indizione XII; Anno 1029; 1029 10 kal. februarii; Landolfo I dal 910 al 916, Landolfolo II dal 1007 al 1030; annotazione di mano del sec. XIX: Ugulanis.

Edizione: Falconi, I, p. 397, n. 153.
Regesto: Robolotti, p. 22, n. 175 (con data gennaio 18); Astegiano, I, p. 62, n. 52 (con data gennaio 19); Savio, p. 43 (con data gennaio 19).

La pergamena è stata restaurata, ma un ampio strappo che interessa le righe 5-7 ha causato la perdita di parte del testo; le sbiaditure dell'inchiostro causate dall'impiego della noce di galla (in particolare alle righe 10, 11, 20), da macchie di umidità, abrasioni e sbiaditure dell'inchiostro rendono alcune parole decifrabili solo con l'ausilio della lampada di Wood.
La trascrizione del Dragoni sopra citata è così introdotta: Inter membranas a me emptas post annum 1825 extat haec carta commutacionis:
Il notaio, piuttosto scorretto, non sempre distingue chiaramente il grafema per ti assibilato da ci in legatura.

(SN) In nomine d(omi)ni Dei et salvatoris nostri Iesu Christi. Chuunradus gr(ati)a Dei imp(erato)r augustus, hanno imperii | eius Deo propitio s(e)c(un)do, t(er)tio (a) decimo kal(en)d(a)s februarias (b), indic(tione) duodecima. Commutacio (c) bone fidei nossitur | e(ss)e contractum, ut vicem emtionis obtinead firmitatem eodemque nexu oblicant contradentes (1). Placuit itaque bona | convenit voluntatem inter dom(nu)s Landulfus, ep(iscop)us ep(iscop)io S(an)c(t)e Cremonensis [Ęcclesię], nec non et Angelbertus p(res)b(ite)r, fil(ius) q(uon)da(m) Ioh[annis], | qui professus est ex [natione] sua legem vivere L[angobardorum,][ut deberent dare sicut a presenti dederunt et tra]diderunt |vicissim sibi unus alteri. [In primis dedit][is ipse domnus Landulfus episcopus][eidem] Angelberto [presbitero][de iure][ipsiu]s ep(iscop)io | in causa commutacionis, it est pecia una [de terra] iuris s(upra)s(crip)ti ep(iscop)io, quibus e(ss)e videntur intra civitate Papia, non longe da | locus ubi d(icitu)r Catena Ferrea, quod est pecia ipsa de t(er)ra p(er) m(en)sura iusta tabulas sex; coerit ei da una parte terra Benedicti, | qui fuit quondam Leoni qui nominatur Laudexiano, de alia parte terra qui fuit quondam Azoni Campexiano, da tercia parte t(er)ra et casa[s]| solariatas Mainfredi et Aurici, qui fuit Ioh(ann)i p(res)b(ite)ro, viced(om)no ep(iscop)io S(an)c(t)e Cremonens(is) (d)[Ęcclesię], si ibique alii sunt coerentes. Quidem et a vice(m)| recepit ipse dom(nu)s Landulfus ep(iscop)us ab eumdem Angelbertus p(res)b(ite)r[a parte][ipsius] ep(iscop)io simil(iter) in causa commutacionis nomine meliora|ta res, sicut lex abet (2), it est pecia una de terra iuris ip(siu)s Angelberti p(res)b(ite)ro, quibus e(ss)e videntur simil(iter) intra anc Ticine(m)se civitate Papia, | non longe da monasterio S(an)c(t)i Felici q(ui) d(icitu)r Regine, et est pecia ipsa de terra p(er) m(en)sura iusta tabulas novem; coerit ei da una parte terra | s(upra)s(crip)to mon(aste)rio S(an)c(t)i Felici, de alia parte via publica, da reliquis duabus partibus t(er)ra ep(iscop)io S(an)c(t)e Ticinems(is) Ęcclesię, si ibique alii sunt in hiis om(n)ibus co|erentes. Has deniq(ue) s(upra)s(crip)tas duas (e) pecias de terra superius nominatas vel commutatas una cum accessionibus et ingressoras ęarum (f) | seu superioribus et inferioribus earum rerum, qual(iter) superius mensura et coerentias legitur, inin(tegrum) et inter se commutaverunt | sibi unus alteri, pars parti per has paginas commutationis nomine tradiderunt, facientes exinde a presenti die unus quis de co receper(unt)| tam ipsi (g) quamque et successores vel eredes eidem Angilberti p(res)b(ite)ro aut cui ipse d(e)d(e)rint (h) legal(iter) iure p(ro)prietario nom(ine) q(ui)cq(ui)t voluerint (i) aut previderint | sine om(n)i uni alterius contradic(ione). Et spoponderunt se ipsi commutatores tam ipsi quamque et successores vel heredes eidem | Ingelberto p(res)b(ite)ro predictis rebus ab invicem commutationis nomine tradiderunt omni tempore ab omni homine defe(n)sa|re. Q(ui)de(m) et ut ordo legis depossit et ad hanc previdenda(m) commutationis nomine accesserunt super ipsis rebus ac p(re)videndum (j), id est Petrus, archip(res)b(ite)r de ordine ipsius episcopio et missus eidem domni Landulfi ep(iscop)us ab eo directo, una simul cum bonos homines esti|matores, corum nomina sunt Ildevertus not(ariu)s, fil(ius) quondam Ursoni, et Martinus, filio Sigezoni, seu Agino, fil(ius) quondam Teubaldi. Quibus omnibus | estimantibus comparuit eorum et estimaverunt quod meliorata res recipere ipse dom(nu)s Landulfus ep(iscop)us a parte ipsius ep(iscop)io ab eum|dem Angelbertus p(res)b(ite)ro quam dare et legibus commutacio ipsa ec fieri potuiset. De quibus et pena inter se posuerunt ut quis ex ipsis | aut successores vel eredes eidem Angelberti p(res)b(ite)ro set (k) de anc commutacio removere quexierint et non p(er)manserint in ea | omnia qualiter sup(ra) l(egitur) vel si ab unumquemquem ominem quis co dederunt inin(tegrum) non defensaverint, componat pars parti | fidem servandi pena dublis ipsis rebus sicut pro tempore fuerit melioratis aut valuerit sub exstimatione intra civitate Papia | in consimile loca. Et pro onore sacerdocii (l) ipsius Angelberti p(res)b(ite)ro nec eum licead ullo tempore nolle quod voluiset, sed quod ad eum semel factum | vel conscriptum est inviolabiliter conservare promisit cum stipulatione subnixa. Unde due cartule commutationis uno tino|re scripte sunt. Actu(m) infra kastro qui d(icitu)r Aquanigra, fel(iciter) (m).
+ Ego Eigelbertus p(res)b(ite)r in ac cartula commutacionis a me facta s(ub)s(crips)i.
+ Ego Petrus archip(res)b(ite)r sup(er) ipsis rebus accessi et missus fui ut sup(ra).
(S) Ego q(ui) s(upra) Ildevertus notarius qui sup(er) ips(is) rebus accessi et estimavi ut sup(ra).
Signu(m) ++ manib(us) s(upra)s(crip)torum Martini, filio Sigezoni, et Aginoni, fil(ius) quondam Teubaldi, qui super ips(is) rebus accesser(unt) et estimaver(unt)| ut supra.
Signu(m) ++ manib(us) Adelberti, filio Adami, et Dominici, fil(ius) quondam Martini, ambo lege(m) viventes Romana testes.
Signu(m) ++ manib(us) Ioh(ann)i, fil(ius) quondam Petri, et Andrei, fil(ius) quondam Ioh(ann)i, testes.
(S) Lanfrancus iudex rogatus s(ub)s(crips)i.
(SN) Ego Lanfrancus notarius sacri palacii, scriptor uius car(tu)l(e) commutationis, postradite | complevi et dedi (n).


(a) terci- corretto da q(uin)t con rasura del segno abbreviativo su q e dell'asta discendente della stessa lettera.
(b) tertio decimo - februarias pare aggiunto posteriormente dalla stessa mano in spazio appositamente lasciato in bianco, di misura leggermente superiore al necessario.
(c) A commutaci
(d) Cremonensis pare corretto da mano posteriore su lettere non più leggibili.
(e) d- corretta da g-
(f) Così A.
(g) i- iniziale corretta da p-
(h) cui-d(e)d(e)rint in sopralinea.
(i) A voluerit
(j) p(re)- corrette da cc, come pare.
(k) Così A.
(l) sacerdocii in sopralinea.
(m) Actu(m) - fel(iciter) scritto in modulo leggermente più grande, forse aggiunto in un momento successivo alla redazione del testo del documento.
(n) Seguono note tachigrafiche non considerate dallo Schiaparelli.

(1) Cf. Cod. Iust. 4, 64, 2.
(2) Cf. Ahist. 16.

Edizione a cura di Valeria Leoni
Codifica a cura di Valeria Leoni

Informazioni sul sito | Contatti