Lombardia Beni Culturali
2

Notitia pro securitate

1001 ottobre 14, Pavia.

Nel placito tenuto in presenza di Ottone III imperatore da Ottone protospatario e conte di palazzo nonché conte del comitato di Pavia, Lanfranco del fu Vualperto, giudice del sacro palazzo ed avvocato dell'imperatore e del Regno, rivendica e vede riconosciuta la proprietà del monastero di S. Salvatore e S. Felice, detto della Regina, con tutti i suoi possedimenti, contro le richieste di Rolinda contessa, del fu re Ugo, nonché di suo figlio Uberto diacono, del fu conte Bernardo, e di Gausberto giudice, detto anche Bonizo, del fu Fulberto giudice, loro avvocato e tutore.

Originale, ASMi, MD, cart. 11, n. 3 [A]. Nel verso di A, di mano dell'XI sec.: Noticia Sancti Felicis de Regine tercio dom(n)i Ottoni imperatoris; annotazioni moderne, fra cui: segnature archivistiche n. 31, n. 5, sigla C ed annotazione del 1708.

MURATORI, Antichità estensi, I, p. 125; LUPO, Codex diplomaticus Bergomatis, II, 433 (parziale); CAPPELLETTI, Chiese d'Italia, XII, p. 417; MGH, D O III, n. 411, p. 844; MANARESI, I placiti, II, parte I, n. 266, p. 475.

La pergamena di A, usurata e leggermente lacerata lungo le antiche piegature, presenta diffuse macchie di umidità in prossimità dei margini, in particolare di quello sinistro. La pergamena di A', usurata lungo le antiche piegature, presenta estese lacerazioni diffuse. Alcune macchie di umidità. Stile della Natività, indizione bedana, secondo la prassi cronica in auge presso la cancelleria imperiale in quest'epoca; cf. CAPPELLI, Cronologia, cronografia, pp. 7 e 18. La data cronica e le sottoscrizioni dei giudici Ebbo, Gerolamo e Vualfredo sono seguite da note tachigrafiche identificate sulla base di SCHIAPARELLI, Tachigrafia sillabica, rispettivamente nn. 33 p. 22, 45 p. 23, 53 p. 24, 103-104 p. 55. I giudici Sigefredo e Vualtari sottoscrivono anche in greco. Sulle loro sottoscrizioni e sul significato dell'uso di lettere greche cf. SCHIAPARELLI, Tachigrafia sillabica, pp. 15-16. In generale sulla scrittura dei giudici palatini fra i secoli IX-XI cf. PETRUCCI-ROMEO, Scrivere in iudicio, pp. 5-48. In base ad osservazioni paleografiche emerse dall'esame della sottoscrizione autografa, è possibile affermare che il giudice Sigefredo è il medesimo che interviene anche nei placiti di cui ai nn. 5 e 7. Mi sembra pertanto opinabile la conclusione del RADDING, The origins, n. 206 p. 212 e nn. 424-25 p. 239, che attribuisce la sottoscrizione di questo placito ad un giudice Sigefredo attivo fra il 962 ed il 1001, e la sottoscrizione del doc. n. 5 ad un altro giudice Sigefredo, attestato negli anni 1014-1021, ignorando poi completamente la sottoscrizione del doc. n. 7. Su Ottone protospatario e conte cf. FICKER, Forschungen, vol. I, p. 314, nonché SETTIA, Pavia carolingia, pp. 99, 107-108, 140-141. La contessa Rolinda è identificabile - Cf. ROBOLINI, Notizie, II, p. 246; FAGNANI, I Bernardingi, pp. 143-144 - con la moglie del conte Bernardo III della famiglia dei Bernardingi e co-fondatrice del monasterium Bernardi, ovvero la Chiesa della S. Trinità. Il figlio Ugo era diacono della chiesa della S. Trinità. Le pretese della nobildonna avevano l'obiettivo di estendere i propri possedimenti in Pavia, o forse di consolidare i beni che le erano stati assegnati dal padre, Cf. FAGNANI, I Bernardingi, p. 144 e p. 156 nota 21; DRAGONI, I conti di Pavia, p. 24. Si denomina A l'esemplare in miglior stato di conservazione. In questo e nei documenti successivi per identificare i vescovi e indicare la durata del loro episcopato sono stati utilizzati principalmente HOFF, Pavia und seine Bischöfe - solo per i vescovi pavesi - e SCHWARTZ , Die Besetzung - per tutti i vescovi - citando anche GAMS, Series episcoporum e SAVIO, Gli antichi vescovi, dal momento che i loro dati risultavano discrepanti da quelli precedenti o fra loro. Si forniscono in nota le varianti del testo del MANARESI - dentificato con la sigla M - e non quelle degli MGH in quanto in questi non è pubblicato l'originale bensì la trascrizione effettuata dal Muratori.

(SN) Dum in Dei nomine civitate Papia in palacio domni imperatoris in laubia ipsius palacii, que exstad ante capella Sancti Mauricii, ubi ipse domnus tercius Otto imperator preerat, in iudicio resideret Otto | protospatarius et comes palacii seu comes huius comitatu singulorum hominum iusticias faciendas ac deliberandas, residentibus cum eo item Otto dux, Petrus Cumensis (1), Vuido Ticinensis (2), Adelbertus Brexi|ensis (3), Vuarmundus Eporiensis (4), Rainfredus Bergomensis (5), Otbertus Veronensis (6), Iohannes Ienuensis (7), Constantinus Albensis (8), Gerolimus Vincencie (9), sanctarum Dei Ecclesiarum episcopis, Adelbertus et Mainfredus marchionibus, Vuibertus (10) comes, | filius bone me(morie)Dadoni itemque comes, Albericus iudex et missus idem dom(n)i imper(ator)is, Vualpertus, Raidulfus, Gerolimus, Ebbo, Andreas, Armannus, Atto, Vualfredus, Sigefredus, Vualtari, Adelbertus, Aimo, Olfari et Volmannus, iudices | sacri palacii, Otbertus filius quondam Apponi, Adam de Corpello, Oddo de Corneliano, Vualdericus de Baniolo, et Umfredus vasalli Ferlende cometisse (a) et reliqui plures, ibique eorum veniens presencia Lanfrancus, iudex sacri (b) palacii, | filius bone me(morie)Vualperti itemque iudex, avocatus idem dom(n)i imper(ator)is et istius Regni et retulit ipse Lanfrancus iudex et avocatus: 'Abeo et teneo a parte idem dom(n)i imperatoris et istius Regni monesterium unum, cum area ubi exstad, | situm intra hanc Ticinensem civitate in honore domini Salvatoris et Sancti Felicis et vocatur Regini, cum omnibus casis, castris, capellis, molendinas (c) et pisscacionibus ac rebus omnibus tam ic intra hanc Ticinensem civitate quamque et foris per sin|golis locis positis, simul cum cunctos servos et ancillas, aldiones et aldianas ad eodem monesterium pertinentibus vel asspicientibus, omnia et ex omnibus inintegrum, et si quislibet homo adversus me aut pars dom(n)i imperatoris seu istius Regni exinde | aliquit dicere vult, paratus sum cum eo inde in racione standum et legitime finiendum, et, quod plus est, quero ut dicant isti Rolend cometissa, filia bone me(morie) dom(n)i Ugoni regis (11), et Ubertus diacconus sancte Ticinensis Eccl(esi)e, | filius bone me(morie)Bernardi comiti, mater et filio, una cum Gausbertus qui et Bonizo iudex, filius bone me(morie) Fulberti itemque iudex, tutor et avocato eorum, qui ic a presens sunt, si monesterium ipsum cum area ubi exstad, cum predictis omnibus rebus (d)| tam ic intra hanc Ticinensem civitate quamque et foris, servos et ancillas, aldiones vel aldianas ad eodem monesterium pertinentibus vel asspicientibus sicut ic denominatis abeo, michi aut pars idem dom(n)i imper(ator)is seu istius | Regni contradicere aut subtraere querent an non.' Cum ipse Lanfrancus iudex et avocatus taliter retulisset, ad ec responderunt ipsi Rolend cometissa et Ubertus diacconus, mater et filio, seu Gausbertus | qui et Bonizo iudex, tutor et avocato eorum, dixerunt et professi sunt: 'Vere monesterium ipsum cum area ubi exstad, situm intra hanc urbem in honore dom(in)i Salvatoris et Sancti Felicis que vocatur Regini, et eisdem casis, castris, | capellas, molendinas, pisscacionibus ac rebus omnibus, servos et ancillas, aldiones et aldianas ad ipsum monesterium pertinentibus vel asspicientibus, quas tu Lanfrancus, iudex et avocatus, ic denominasti, tibi nec dom(n)i | imperatoris neque pars istius Regni non contradicimus nec contradicere querimus quia cum lege non possummus, eo quod istius Regni sunt et esse debent cum lege et nobis ad abendum nec requirendum nichil pertinent | nec pertinere debent cum lege pro eo quod nullum scriptum, nullam firmitatem, nullamque racione (e) abemus nec abere possummus per (f) quam domni imperatoris aut istius Regni eis contradicere aut subtraere possa(m)mus, set, ut di|ximus, istius Regni sunt et esse debent cum lege (g)'. Et taliter se ipsi Rolend et Ubertus diacconus, mater et filio, exinde vuarpierunt. Insuper ibi locum oblicaverunt se ipsi Rolend cometissa et Ubertus diacconus, mater | et filio, seu Gausbertus qui et Bonizo iudex, tutor et avocato eorum, ut, si umquam in tempore ipsi aut filiis filiabus eidem (h) Rolend vel heredes ac proheredes eorum aut eorum sumissa persona adversus eundem Lanfrancus, iudex et avo|catus, seu adversus pars domni imperatoris vel pars istius Regni de eodem monesterium cum area ubi exstad, aut de predictis omnibus rebus tam ic intra hanc urbem quamque et foris, seu de eosdem servos et ancillas, aldiones | vel aldianas ad eodem monesterium pertinentibus vel asspicientibus agere aut causare vel removere presumpserint et taciti (i) exinde omni tempore non permanserint, vel si apparuerit ullum datum aut | factum vel colibet (j) scriptum quod ipsi exinde in aliam partem fecissent et clare factum fuerit, ut tunc componant ipsi Rolend cometissa et Ubertus diacconus, mater et filio, seu filiis filiabus ipsius Rolend suorumque heredes | ac proheredes pars domni imperatoris et istius Regni vel contra quem exinde causaverint, dublis ipsis rebus omnibus tam ic intra hanc urbem quamque et foris, sicut pro tempore fuerint melioratis aut valuerint, sub | exstimacione in consimiles locas cum eosdem servos et ancillas, aldiones et aldianas, insuper pena stipulacionis nomine, quod est multa, auro obtimo libras mille, argenti ponderas decem milia. His actis et manifestacio ut supra | facta, rectum eorum iudicum et auditoribus paruit esse et iudicaverunt ut iusta eorum altercapcione et eorum mater et filio seu Gausberti tutor et avocatori professione et manifestacione, ut ipse Lanfrancus iudex et avo|catus pars istius Regni (k) iamdictum monesterium cum area ubi exstad, cum omnibus casis, castris, capellis (l) ac rebus omnibus tam ic intra hanc urbem quamque et foris, servos et ancillas, aldiones vel aldianas ad eodem monesterium per|tinentibus vel asspicientibus abere et detinere deberet et ipsi Rolend cometissa et Ubertus diacconus, mater et filio, seu Gausbertus tutor et avocato eorum manerent exinde taciti et contempti. Et finita est causa. Et ac noticia | pro securitate pars istius Regni fieri iussimus. Quidem et ego Giselbertus notarius et iudex sacri palacii ex iussione s(upra)s(crip)to domni imperatoris seu s(upra)s(crip)to comiti palatii atque iudic(um) amunicione scripsi. Unde due (m) noticie uno | tinore scripte sunt. Anno imperii s(upra)s(crip)to dom(n)i tercii Ottoni sexsto, quarto decimo die mens(is) octubris, indicione quinta decima (n).
(C) Otto protospatarius et comes palacii s(ub)s(crips)i (o).
(SN) Albericus iudex et missus dom(n)i imperatoris interfui.
(SN) Armannus iudex sacri palacii interfui.
(SN) Ebbo iudex dom(n)i imper(ator)is interfui (p).
(SN) Gerolimus iudex sacri palacii interfui (q).
(SN) Andreas iudex sacri palacii interfui.
(SN) Sigefredus iudex sacri palacii interfuit.
(SN) Aimo iudex sacri palacii interfui.
(SN) Vualfredus iudex sacri palacii interfuit (r).
(SN) Vualtari iudex dom(n)i imper(ator)is interfuit.


(a) In A' -e corr. da a.
(b) -a- coperta da macchia.
(c) M molendinis.
(d) In A' cum p(re)dictis om(n)ibus reb(us) nel sopralineo.
(e) In A' segue non espunto.
(f) In A' -r corr. da altra lettera.
(g) A' lege.
(h) In A' -i- corr. su altra lettera.
(i) -a- corr. su altra lettera.
(j) A' quolibet.
(k) In A' Regni nell'interlineo.
(l) -a- corr. su altra lettera.
(m) In A' -e su rasura, cui segue rasura dello spazio di tre lettere.
(n) Seguono in A e A' note tachigrafiche per Gi-sel-ber-tus iu-dex.
(o) Sia in A che in A' la sottoscrizione è autografa e presenta lettere dissociate.
(p) Seguono in A ed A' note tachigrafiche per E(b)-bo iu-dex.
(q) Seguono in A e A' note tachigrafiche per Ge-ro-li-mus iu-dex.
(r) Seguono in A note tachigrafiche per Vu(a)l-f-r-e-d(us) e in A' per Vu(a)l-f(re)-d(us).

(1) Petrus III (983-1005), cf. SCHWARTZ, Die Besetzung, p. 47. 993 - 1002, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 787. 981-1002 cf. SAVIO, Gli antichi vescovi, La Lombardia,I, p. 315.
(2) Guido (984-1008), cf. HOFF, Pavia und seine Bischöfe, p. 5. 987-1007, cf. SCHWARTZ, Die Besetzung, p. 142. 984-1007, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 800. 987-1007, cf. SAVIO, Gli antichi vescovi, La Lombardia, I, p. 405.
(3) Adalbertus (996-1001), cf. SCHWARTZ, Die Besetzung, p. 106. 996-1007, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 779. 996-1002, cf. SAVIO, Gli antichi vescovi, La Lombardia, I, p. 203.
(4) Warmundus (969-1003), cf. SCHWARTZ, Die Besetzung, p. 116. 1001-1011, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 816. 969-1001, cf. SAVIO, Gli antichi vescovi, Il Piemonte, p. 190.
(5) Reginfredus (996-1012), cf. SCHWARTZ, Die Besetzung, pp. 100-101. 996-1022, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 778. 996-1012, SAVIO, Gli antichi vescovi, La Lombardia, II, p. 44.
(6) Otbertus (992-1008), SCHWARTZ, Die Besetzung, p. 64. 990-1008, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 805. Il Savio non ha fornito la cronologia dei vescovi veneti.
(7) Johannes II (983/84-1019), cf. SCHWARTZ, Die Besetzung, p. 147. 985-993, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 815.
(8) Constantinus (997-1006), cf. SCHWARTZ, Die Besetzung, p. 90. 984-1001, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 809. 997-1005, cf. SAVIO, Gli antichi vescovi, Il Piemonte, p. 55.
(9) Hieronymus (1000-1014/15), SCHWARTZ, Die Besetzung, p. 64. 1000-1004, cf. GAMS, Series episcoporum, p. 807.
(10) Guiberto, conte di Pombia, cf. GABOTTO, Per la storia del novarese, pp. 15-16.
(11) Ugo di Provenza, re d'Italia (926-947).

Edizione a cura di Marina Milani
Codifica a cura di Andrea Bedina

Informazioni sul sito | Contatti