Lombardia Beni Culturali
18

Carta (cartula) commutationis

771 settembre 25, Brescia.

Anselperga, badessa del monastero di <San> Salvatore di Brescia, dà ad Andrea chierico, figlio del fu Agemundo, abitante in Gusnago, finis Sermionensi, una curtis con tutte le sue pertinenze sita nel territorio vicentino, in Secula, che era del fu Ildeperto, dell'estensione di centosessantanove iugeri - riservandosi il possesso della selva -, e novanta soldi d'oro, ricevendo in cambio una curtis con tutte le pertinenze, sita in Gusnago - già data alla badessa e per la quale Andrea, il precedente primo di settembre, aveva dato guadia, ponendo come fideiussore Biffone, di fare redigere una cartula commutationis - dell'estensione complessiva di ducentoottantacinque iugeri e otto pertiche, nonché i beni tenuti in usufrutto vitalizio dalla madre Altruda - quarantasette iugeri di terra e novanta ulivi -, che Andrea si riserva di permutare, dopo la morte di Altrude, con la selva anzidetta.

Copia semplice della seconda metà del sec. XII, ASBs, ASC, Codice Diplomatico Bresciano, busta 1, perg. XVIII [B]. Copia Odorici, busta 19.2. Regesto Astezati, pp. 63, 674 703. Nel verso, di mano del sec. XII, parzialmente coperta da striscia cartacea incollata alla pergamena: Cartula de Sermione et de Pescaria et de Gosenago et de [[....] d]e Vugrinas et de Ligata; di mano del sec. XIII: § Ecclesia Sancti Martini de Gossenago; altre annotazioni di epoca moderna, tra cui segnatura Astezati: G fil. 2 n. 6; segnature novecentesche a matita.

Facsimile: CAPRONI, Il Sommolago, p. 36.
Edizioni: TROYA, Codice Diplomatico Longobardo, V, n. 943, pp. 607-12; ORTI MANARA, La penisola di Sirmione, n. IV, pp. 202-5; PORRO LAMBERTENGHI, Codex Diplomaticus Langobardiae, n. 43, coll. 81-5; SCHIAPARELLI, Codice Diplomatico Longobardo, II, n. 257, pp. 345-52.
Trascrizioni: ODORICI, Antichità cristiane, n. I, p. 18; ID., Storie Bresciane, III, n. XXXV, pp. 55-9; CAPRONI, Il Sommolago, pp. 36-40, 41-5 (trad. it.).
Regesti: BETHMANN und HOLDER-EGGER, Langobardische Regesten, n. 469, p. 310; CIPOLLA, Fonti edite, n. 23, p. 76; FAINELLI, Codice Diplomatico Veronese, I, n. 48, p. 58; BROGIOLO, Civitas, chiese e monasteri, p. 58.
Cf. ODORICI, Antichità cristiane, p. 16; ID., Storie Bresciane, II, p. 311; TAMASSIA, Una professione di legge gotica, p. 420 (nota 3); SEREGNI, La popolazione agricola, pp. 31 (nota 1), 40 (nota 8), 66 (nota 43); SCHUPFER, Il diritto privato, II, p. 103, III, p. 202; ROTA, Nota corografica, p. 40; GUERRINI, Le proprietà fondiarie, p. 112 (nota 2); TORELLI, Un comune cittadino, I, pp. 82, 119; CAPRONI, Il Sommolago, p. 31; BOGNETTI, La Brescia dei Goti e dei Longobardi, p. 431 (nota 1); JARNUT, Prosopographische, pp. 336, 347, 361; PASQUALI, La distribuzione geografica, p. 145 (nota 27); BECHER, Das königliche, p. 299 (nota 2); WEMPLE, S. Salvatore/S. Giulia, p. 87; CASTAGNETTI, Comunità della regione gardense, p. 38; VARANINI, L'olivicoltura, pp. 119, 123; SETTIA, Vicenza di fronte ai Longobardi, p. 22; BROGIOLO, Civitas, chiese e monasteri, p. 14, 58; CASTAGNETTI, Dalla distrettuazione pubblica, pp. 10, 18; ANDREOLLI, La corvée precarolingia, p. 78; BARONIO, Il territorio del basso Sebino, pp. 27-8.

La pergamena, complessivamente in buono stato di conservazione, presenta alcune macchie di umidità e un foro naturale in corrispondenza delle due righe conclusive. Rigatura a secco incisa sul verso della membrana.
Gli elementi cronologici sono discordanti: il diciassettesimo anno di regno di Desiderio porta al 773, mentre il tredicesimo di Adelchi e l'indizione decima conducono al 771. La discrepanza non può che dipendere da un errore materiale del copista; d'altra parte le numerose imprecisioni e deficienze del testo tradiscono evidenti difficoltà nella decifrazione dell'antigrafo. La data proposta valorizza dunque gli elementi cronici concordanti.
Si offre l'edizione di B; sono segnalate in nota letture discordanti rispetto all'edizione Schiaparelli (S).

+ Regnantes domnos nostros Desiderio et Adhelchis filius eius veris excelentissimis reges, anno pietatis regni eorum septimo decimo et tercio decimo, sub die septima calendarum octubris, inditione decima. Comutatio bone fidei noscitur esse contractum ut (a) vecim emcionis opteneant firmitatem eodemque nexo obligant contraentes (1). Placuit itaque et integram voluntatem convenit inter Anselperga sacrata Deo abatissa monasterii Domini (b) Salvatoris, qui est constitutum intra muri civitatis Brixiana, necnon (c) et Andreas clericus, filius condam Atgemundi, abitator in locum que nomenatur Gosenago, finis Sermionensi, ut in Dei nomine dare debeat sicut ante os dies (d) calendarum septe(m)bris qui preteriet dedit his ipsa Anselperga sacrata Deo abatissa iam nominato Andrea clericus in causa comutationis curte (e), iuris monasterii ipsius Domini Salvatoris, quam habere videtur in locum que nomenatur Axegiatula, teritorio Vecentino, que fuit quondam Ildeperti (f), idest (g) casis vel omne edificiis (h) seu curte, orto, aria, ca(m)pis, pratis, pascuis, vineis, selvis, astalariis, ripis, ingressus, accessionibus usibusque aquarum, cultum et incultum, que est de portionem (i) ipsius quondam (j) Ildeperti, et avit in se mensura singola teritoria ioges (k) numero cento sexsaginta et nove, ad mensura legetima de duodecinus pedis, et quod a(m)plus fuerit de ipsas cento sexsaginta et nove ioges; suprascripta Anselperga abatissa de selva, que inibi est, in sua vel munasterii sui reservavit potestatem (l). Et ad vicim recepit his ipsa Anselperga abatissa ad suprascriptos Andreas clericus in causa comutationis, idest curtis ipsius iuris cum omnem ad se pertenentem quam avere videtur in ipso locum Gosenago, ubi abitare visus est, unde manifesta causa est qua ipse Andreas, ut superius diximus, calendas septe(m)bris qui preteriet ipsa curte vel omnibus rebus suis dedit atque tradidit in potestatem Anselperga abatissa vel monasterii (m) eius, et vuadia dedit cartola faciendum comutationis (n), fideiosore posuit Biffone, et ab illo usque nunc parte suprascripte Anselperge abatisse vel monasterii eius omnes res ipsius (o) Andree abuit et posedit. Et est ex ipsas res casas duas masaricias de ipsa curte pertenente, una de is casis in vico que nominatur Bononio, que excolere visus fuit quondam Audolo, alia casa in vico Febresa, quod laborare videtur Rodoaldo homo livero, seu et terra de domocultile (p) in locum que nominatur Regula, una cum molino et omnia edifitia sua in fluvio Mentio, simul et terra in Mavino, vel selva et pratas in Ga(m)bo, necnon et casa cum teris vel olivetas in Caonno, atque casa una masaritia in Magrinas que laborare (q) videtur Theodoro homo suprascripte (r) Anselperge abatisse, et terra (s) in locum que (t) nominatur Montecello ex ipsa casa pertenentem, et tera intra curte Sermionensi, una cum porcione sua de casa que inibi est seu olivetas (u), simul et portione sua de selva in Ligana, insimul etiam et portione (v) sua ex omnibus quod habere videtur (w) a Summolaco, idest terra de domocultile in vico que nominatur Arquino, et portione de casa una masaricia in vico Prantio, quę recta (x) fuit per quondam Valterio et modo reguntur per Iohannes (y); quas autem (z) rebus superius nominatis in prenominatas locas teritorio Sermionensi, una cum casis vel omnia edifitiis seu curtis, ortis, ariis, ca(m)pis, pratis, pascuis (aa), vineis, selvis, astalariis, ripis, ingressus, accessionibus usibusque aquarum, rupinis, cultum aut incultum, desuper omnia et in omnibus quidquid in sup(ra)scriptas et prenominatas locas abere videtur inintegrum (bb). Et avit in se mensura singola t(er)ritoria: in primis (cc) in Gosenago ioges numero quinquaginta (dd), in Bononio et Febresa (ee) de ipsas (ff) duo masarias ioges quinquaginta septim (gg), in Regiolas ioges quinquaginta, in Mavino (hh) et Gambo sexsagenta, in Caonno ioges decim et arboris olivarum sexsaginta (ii) tres, in Magrinas ioies viginti, ad Montecello ioges quindecim, et t(er)rola illa intra castro Sarmionensi (jj) tabulas quadragenta (kk) octo, arboris olive numero sex, et porcione illa de silva in Ligana ioges octo, a Summolaco ioges quinque et media et porcione de (ll) prata in Monte; quę est insimul omnes suprascriptas teritorias ioges (mm) numero duocentos octuaginta quinque et perticas iogiales numero octo, ad mensuram (nn) legiptima de duodecinus pedis (oo), vel si a(m)plius invenitur ad ubi, dedit suprascriptus (pp) Andreas clericus res illas quod (qq) Altrude (rr) genitrice eius (ss) avere visa est usufructuario nomine diebus vite sue, ut post eiusdem (tt) Autrude decesso deveniat in potestatem suprascripte Anselperge abatisse vel in (uu) suprascripto monasterio, idest: in primis in Mavino casa cum curte (vv) ubi ipsa Autruda co(m)manere (ww) videtur et singola (xx) t(er)ritoria ibidem pertenentem in Uno ioges numero viginti quinque, in Caonno ioges tres terra et arboris ollivarum nomerro sexsaginta, in Golegiano terra ioges sex, arboris olive tregenta, in Cuniculo casa masaricia una, que regitur per Pitone homine libero, et avit terra ioges duodecim, in Gosenago terra ioge una; quas autem terra in prenominatas locas, una cum casis vel omnia edificiis seu curte, orto, ariis, ca(m)pis, pratis, pascuis, vineis, selvis, astalariis (yy), ripis, ingressus, accessionibus usibusque aquarum, cultum aut incultum, desuper omnia et in omnibus quidquid ipsa Altruda de genitori (zz) meo quondam Agemundi rebus avere videtur, que michi de vestra presenti die obitis eius in tua (aaa) cura Anselperge abatisse vel monasterii vestri deveniat potestatem; nam dum ipsa Autruda (bbb) advixerit, in eius sit potestatem suprascriptas res usofructuario nomine non alienandi licencia avitura, nisi fructuare (ccc) uso familiis (ddd) illis quos ipsa Altruda avere videtur vel rebus movilibus. Suprascriptus Andreas in sua vel eredum suorum reservavit potestatem, ec (eee) est insimul in predictas locas ipsa terra, quod suprascripta Altruda avit, ioges numero quadraginta septim, ad mensura legitima de duodecinus pedis, et arboris olivarum nomero nonaginta; ea viro rationem, ut post decesso suprascripte Autrude (fff), dare debeat suprascripta Anselperga abatissa vel pars monasterii eius suprascriptus Andreę (ggg) aut heredis eius de selva illa quod sibi reservavit in suprascriptos locum Axegiatula ioges nomero vegenti (hhh) nove et perticas iogiale una tabolas vigenti pro ila t(er)ra ioges quadraginta septim (iii) quas ipsa Autruda usofructuare visa est; et de illos arboris olivarum nomero nonaginta accepere debeat suprascriptus Andreas aut eius heredis precium ab ipsa Anselperga vel pars monasterii eius, sicut exstimatas aut (jjj) adpreciatas fuerit, ita accepiat, et si noluerit ei dare precium, avere et fructuare debeat suprascriptos Andreas ipsas olivas sic(ut) propria sua, et insuper dedit suprascripta Anselperga abbatissa predicto Andrea clericus pro hac comutatione solidos in auro nomero octuagenta (kkk); quę denique (lll) rebus superius co(m)preensis ex omnibus et inintegro (mmm) in predictas locas, vel quod a(m)plius abuerit in finibus Sermionensi tam ipse Andreas vel genitrice eius, permaneat in iura vel potestatem suprascripte Anselperge abbatisse vel munasterii eius; et nichil sibi ibidem aliquid reservavit (nnn), nisi ut supra dictum est, usofructuario de illas res quod avit ipsa Autruda diebus vite sue vel familiis et rebus movilibus; et quidquid pars parti ex rebus superius nomenatis et comutatis facere aut iudicare voluerint, licentiam habeant in omnibus potestatem (ooo), sicut superius legitur. Pena viro inter se posuerunt, ut (ppp) si qua pars parti ipsis aut successoris vel heredibusque eorum quoque te(m)pore (qqq) unus alterius se de (rrr) ipsa comutatione removere voluerint, et noluerint permanere in eo quod superius legitur, aut ab omni homine menime defensare potuerit, tunc co(m)ponat pars parti fedem servanti ipsis aut successoris vel heredibusque eorum ipsas (sss) res unde removitus fuerit, aut quos non defensaverit infra ipso locum vel iuditiaria ubi ipsas res fuerit, que perdederit aut non defensaverit, ex omnibus in dublo, sic(ut) in te(m)pore fuerit meliorate ipsas (ttt) res et presens cartula in sua maneant firmitatem. Unde duas cartulas comutationis pari tinore coscriptas sunt. Actum (uuu) Brexia (vvv), sub die, regni et indictione suprascripta decima. Feliciter.
+ Andreas clericus huic cartula co(m)mudationis ad me facta relegi (www), subscripsi et testibus obtoli roboranda, suprascriptus solidus in presenti accepi. Signum (xxx) + manus Bertoni scafardo domne regine testis. Signum (yyy) + manus Astulfi de Confenlentes finis Brexiana testis. Liutfret vesterar(ius) (zzz) huic cartula comutationis rogatus ad Andreate clericus testis subscripsi, qui me presente subscripsit (aaaa). + Ado marscalc (bbbb) huic comudationis cartula rogatus ad Andreade (cccc) clericus testes subscripsi, qui me presente relegi et subscripsi. + Bellerifonsu anteporo (dddd) domne regine huic cartula comutationis rogatus ad Andreas clericus testis subscripsi. + Ego Ansoal notarius script(or) huius (eeee) cartula comutationis rogatus ad suprascriptus Andreas clericus, quam post traditam co(m)plevi et dedi.


(a) B om. ut.
(b) B D(omi)noi.
(c) S nec non, qui e nelle occorrenze successive.
(d) Segue rasura di una lettera.
(e) B crurte.
(f) Segue avit i(n) se mensura singola teritoria ioges numero ce(n)to sexage(n)ta et nove ad mensura legitima d(e) duod(e)cinus pedis et q(uod) amplius fuerit de ipsas ce(n)to sexagi(n)ta et nove ioges suprascripta Anselperga abatissa de selva que i(n)ibi est i(n) sua vel munasterii sui reservavit potestate(m) et ad vice(m) recepit his ipsa Anselp(er)ga abatissa ad suprascriptos (su -t- segno abbr. per -us depennato) Andreas clericus in causa comutationis idest curtis ipsius cu(m) omne(m) ad (ad nell'interlineo) se p(er)t(en)ente(m) qua(m) avere videt(ur) i(n) ip(s)o locu(m) Gosenago ubi abitare visus depennato.
(g) S id est, qui e nelle occorrenze successive.
(h) B ededeficiis, con ed- espunto.
(i) -e- su rasura di i.
(j) Segue all'inizio del rigo successivo id depennato.
(k) -g- corr. da i.
(l) -a- corr. da t principiata.
(m) B monastarii.
(n) La prima o corr. su u.
(o) B ipssius.
(p) La seconda l corr. da altra lettera, forse i; S domo cultile, qui e nelle occorrenze successive.
(q) -ra- nell'interlineo.
(r) B suprascrpte.
(s) su -a segno abbr. eraso.
(t) Su -e segno abbr. eraso.
(u) -e- corr. da i.
(v) Su -e segno abbr. eraso.
(w) -et- (nota tironiana) aggiunto nell'interlineo.
(x) -e- corr. da r.
(y) Io- su rasura.
(z) B uat con segno abbr. (trattino orizzontale) su a.
(aa) B pasucuis.
(bb) S in integrum.
(cc) Segue g cassata mediante spandimento volontario dell'inchiostro.
(dd) Segue rasura di una lettera.
(ee) -b- corr. su r erroneamente anticipata.
(ff) -p- corr. da s erroneamente anticipata.
(gg) -i- su rasura.
(hh) M- corr. su in.
(ii) La prima a corr. su e, come pare.
(jj) -i su rasura.
(kk) -e- corr. su i.
(ll) Segue t(er)ra depennato.
(mm) -g- corr. da i, come pare.
(nn) B msura(m).
(oo) -i- corr. su e.
(pp) B suprascrptus.
(qq) -d su rasura.
(rr) -l- corr. su r.
(ss) Segue u depennata.
(tt) B eidem.
(uu) Segue suprascritpo depennato.
(vv) B crte.
(ww) -ne- nell'interlineo.
(xx) -o- corr. da u principiata.
(yy) -l- corr. su i, come pare.
(zz) -i corr. su e.
(aaa) Segue cartula depennato.
(bbb) B Autrda.
(ccc) La seconda u su rasura di altra lettera, forse e.
(ddd) -mi- su rasura.
(eee) Segue h cassata mediante spandimento volontario dell'inchiostro.
(fff) B Autrudet, con -et nota tironiana.
(ggg) -ę aggiunta in seguito dal copista.
(hhh) -i corr. su altra lettera, forse e.
(iii) B sepptim.
(jjj) Segue rasura di due lettere, forse ap.
(kkk) -u- corr. da altra lettera, come pare.
(lll) -q- corr. da i, come pare.
(mmm) S in integro.
(nnn) B reservasit.
(ooo) -atem su rasura.
(ppp) ut su rasura.
(qqq) Segue te(m)pore depennato.
(rrr) de su rasura.
(sss) B ipas.
(ttt) B ipas.
(uuu) B Actus.
(vvv) -e- corr. su i.
(www) -g- corr. da altra lettera, forse i.
(xxx) B om. Signum, ma dovrebbe corrispondervi, sebbene non sullo stesso rigo, il Sig aggiunto nel margine destro (come già proposto da Schiaparelli).
(yyy) B om. Signum, cf. nota precedente.
(zzz) B vesterar(um).
(aaaa) Segue Ado mar depennato.
(bbbb) -alc su rasura.
(cccc) -de su rasura.
(dddd) Tra an e te rasura di due lettere.
(eeee) B hius.

(1) Cf. Cod. Iust. 4.62.4.

Edizione a cura di Gianmarco Cossandi
Codifica a cura di Gianmarco Cossandi

Informazioni sul sito | Contatti