Lombardia Beni Culturali
97

Paschalis II papae privilegium

1106 maggio 11, Laterano.

Pasquale II papa, su istanza di Ermengarda badessa del monastero di <San> Salvatore e S. Giulia di Brescia, detto Nuovo, prendendo il monastero sotto la sua protezione, stabilisce che nessuno possa tenere un placito o riscuotere tasse nei territori di proprietà del monastero, senza il consenso della badessa, la quale ha anche la facoltà di fare costruire castella e chiese, nonché di istituire un mercato; conferma al monastero il districtum sui servi e sugli uomini liberi, le decime e le primizie relative alle terre del monastero; proibisce ai sacerdoti o al vescovo di celebrare l'ufficio liturgico, se non invitato dalla badessa; conferma altresì la concessione del crisma e dei sacri oli per la consacrazione delle badesse, delle monache, dei chierici, degli altari e delle basiliche, e la possibilità di eleggere liberamente la badessa all'interno della comunità secondo il dettato della regola di san Benedetto, nonché il possesso delle curtes di Sirmione, Cervanica, Nuvolera, Berciagum, Barbata, Alfiano, Monticello, Vo, Calvatone, Cicognara, Movico, Gusnago, Migliarina, Sermide con le basiliche in esse edificate <dettagliatamente elencate> e le peschiere.

Originale, ASBs, ASC, Codice Diplomatico Bresciano, busta 5, perg. LXXXI [A]. Copia semplice incompleta del sec. XVI, Privilegia et colletiones, ff. 3v-5r [D]. Regesto Astezati, pp. 165, 194, 281, 284, 340, 363, 582, 612, 616, 623, 630, 633, 634, 673, 674 (alla data 1107 maggio 11). Regesto Cristoni, p. 4 (alla data 1107 maggio 11). Nel verso, di mano del sec. XIII: § Ista sunt nomina privilegiorum monasterii Sancte Iulie et sunt octo: | § in primis privilegium Pauli pape, § secundum Innocentii pape, | § tercium Calixti pape, § quartum Nicholaii pape + | + § quintum Eugenii pape § sextum Alexandri pape | § septimum Lucii pape § octavum etiam predicti Eu|genii pape. § Item privilegium dicti Eugenii reno|vatum per dominum Innocencium .IIII. (-vatum - .IIII. aggiunto nell'interlineo successivo). | § Ista sunt nomina privilegiorum imperatorum que sunt quinque: | § in primis Federici privilegium, § secundum Lotharii, | § tercium Federici, § quartum Henrici, | quintum (qui(n)tu(m) corr. da quartum, con i corr. su a e r espunta) Ottonis nobilis i(m)peratoris | + et multa alia privilegia habet monasterium predictum et (segue all'inizio del rigo successivo et erroneamente ripetuto) | i(m)peratoris; altre annotazioni di epoca moderna, tra cui segnatura Astezati: K fil. 2 n. 6

Edizioni: MARGARINI, Bullarium Casinense, II, n. CXXXII, p. 123; MIGNE, Patrologia latina, CLXIII, n. CLXXXII, coll. 189-91.
Trascrizione: BAITELLI, Annali historici, pp. 49-50; pp. 68-9 (trad. it.).
Regesti: ODORICI, Storie Bresciane, V, n. XXIV, p. 86 (alla data 1107 maggio 11); JAFFÉ, n. 4520; JAFFÉ-L., n. 6082; KEHR, Italia pontificia, VI, 1, n. 6.
Cf. ORTI MANARA, La penisola di Sirmione, p. 96; BERLIER, L'exercise, p. 241 (nota 12); GUERRINI, Sirmione, p. 66; VIOLANTE, La chiesa bresciana, p. 1046; ZERBI, I monasteri cittadini, p. 298; CAPITANI, Imperatori e monasteri, p. 473; PASQUALI, La distribuzione geografica, p. 146; BECHER, Das königliche, p. 319 (nota 111); WEMPLE, S. Salvatore/S. Giulia, p. 98; BETTELLI BERGAMASCHI, A proposito del 'privilegium', pp. 147 (nota 36), 156 (nota 86); BONFIGLIO DOSIO, Condizioni economiche, p. 143 (nota 30); BONINI VALETTI, La chiesa bresciana, p. 39; ANDENNA, Il monastero e l'evoluzione urbanistica, p. 98 (nota 36); CARIBONI, Documenti ignoti, p. 37.

La pergamena, complessivamente in buono stato di conservazione, presenta qualche modesta rosicatura in corrispondenza delle antiche piegature. Tracce di rigatura a piombo, anche con le linee verticali delimitanti lo specchio della scrittura.
Il testo è scritto nella curiale nuova dal notaio sacri palatji e scriniario Rainerius. La sottoscrizione pontificia, ben allineata con la Rota e il monogramma del Benevalete, sembra tracciata con lo stesso inchiostro del testo - altrettanto la crocella e il motto della Rota + Verbo Domini celi firm <a> ti sunt - e non dovrebbe essere pertanto autografa. Il rigo della datatio, in carolina, è invece probabilmente autografo, tracciato con inchiostro diverso dal diacono Giovanni.
Stile dell'incarnazione, computo pisano.

PASCHALIS EPISCOPUS SERVUS SERVORUM DEI. K(ARISSI)ME IN DOMINO FILIE ERMENGARDE ABBATISSE MONASTERII D(OMI)NI SALVATORIS ET SANCTE IULIE VIRGINIS, QUOD NOVUM DICITUR, FUNDATUM A PIISSIMA ANSA REGINA INFRA CIVITATEM BRIXIAM, | tibi tuisque successatricibus. In perpetuum. Ad hoc in apostolicę sedis regim(en) D(omi)no disponente, promoti conspicimus ut, ipso p(rest)antę, religionem augere et eius (a) servis tuitjonem (b) debeamus inpendere. Tuis igitur, di|lecta in D(omi)no filia abbatissa Ermengarda, petitjonibus annuentes, beati Salvatoris monasterium, cui Deo auctore pr(es)ides, sicut a predecessoribus nostris in tutelam et protectionem apostolicę sedis | susceptum, quid nos quoque suscipimus. Statuimus etiam ut nulli ęcclesiasticę secularive personę liceat districtum ullum in locis quibusquam ipsius monasterii, seu placitum absque licentja abbatissę facere, seu | fodrum vel mansionaticum seu ripaticum aut paratas seu aliquas publicas functjones exigere. Abbatissa autem, ubicumque per eadem loca voluerit, mercatum nemine contradicente | constituat vel ędificet, districtumque servorum seu liberorum teneat. Nec episcoporum que(m)quam in prefato monasterio ditjonem aliquam habere permittimus, et missas publicas, preter abbatissę volunta|tem, illic agere prohibemus. Confirmamus igitur eidem venerabili monasterio possessiones priorum (c) te(m)porum, id(est): Sermionem (d) cum ecclesiis D(omi)ni Salvatoris et Sancti Martini ac Sancti Viti martiris et Cerva|nicam cum ecclesia Sanctę Iulię martiris, Nuvellariam cum ecclesia Sancti Laurentii, Berciagum cum ecclesiis Sancti Zenonis et Sancti Stephani, Barbadam cum ecclesia Sanctę Marię, Alfia|num cum ecclesia Sanctę Iulię, Monticellum, Voum cum ecclesia (e), Calvatonem cum ecclesiis Sanctę Marię et Sancte Iulię, Coconariam cum ecclesia Sanctę Marię, Machonem | Vicum cum ecclesia Sancti Alexandri, Gosenagum cum ecclesia Sancti Martini conf(essoris), Miliarinam cum ecclesia Sanctę Iulię, Sermidam. Preterea quęcumque predia, quęcumque possessiones vel catho|licorum regum vel aliorum fidelium legitimis oblationibus in presentjarum pertinent, sive in futurum, largiente (f) D(omi)no, pertinere contigerit, firma tibi tuisque successatricibus et illiba|ta permaneant. Decernimus (g) ergo ut nulli omnino hominum liceat idem monasterium temere perturbare aut eius possessiones auferre, vel ablatas retinere minuere, | vel temerariis vexatjonibus fatigare; sed omnia integra conserventur eorum, pro quorum sustentatjone et gubernatjone concessa sunt, usibus omnimodis profutura. | Decimas atque primitjas predecessorum nostrum auctoritate monasterio vestro concessas, nullatenus deinceps ab episcopis vel episcoporum ministris permittimus usurpari. Crisma, | oleum sanctum, consecratjones altarium (h) sive basilicarum, ordinatjones abbatissę vel monacharum sive clericorum, qui ad sacros fuerint ordines (i) promovendi, a quo malue|retis catholico accipietis antistite. Obeunte te, nunc eius loci abbatissa, vel tuarum qualibet successatricum, nulla (j) ibi qualibet surreptjonis astutja seu | violentja preponatur, nisi quam sorores co(m)muni consensu vel sororum pars consilii sanioris secundum (k) Dei timorem et beati Benedicti regulam elegerint. Quę profecto potesta|tem habeat capellas et ecclesias faciendi, ubicu(m)que voluerit, in terris ad prefatum monasterium pertinentibus. Porro piscarias ad ipsum monasterium pertinetis in sororum usus omnimo|dis confirmamus, ut nulli facultas sit eas invadere aut quibuslibet (l) occasionibus alienare. Vos igitur, filię in Christo dilectę, ut hac (m) semper gra(ti)a digniores | censeamini, Dei semper timorem in vestris cordibus habere satagite, ut quanto (n) a secularibus tumultibus liberiores estis, tanto a(m)plius placere Deo, totius mentis et | animę virtutibus, anheletis. Si quis igitur incrastinum archiepiscopus aut episcopus, imperator aut rex, princeps aut dux, comes, vicecomes, iudex aut ecclesiastica quelibet | secularisve persona hanc nostrę constitutjonis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove co(m)monita, si non satisfactjone congrua e|mendaverit, potestatisque honoris[que sui] dignitate careat, reamque se divino iudicio exi[st]ere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine | Dei et d(omi)ni redemptoris nostri Iesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco iusta servantibus sit pax d(omi)ni | nostri Iesu Christi, quatinus et hic fructum bonę actjonis precipiant, et apud (o) districtum iudicem premia eterne pacis inveniant. AMEN, AMEN, AMEN.
Scriptum per manum Rainerii scriniarii, regionarii et notarii sacri palatji.
(R) Ego [P]aschalis catholicę Ecclesię episcopus s(ub)s(cripsi). (BV)
Dat(um)Laterani, per manum Ioh(ann)is Sanctę R(omanę) Ecclesię diac(oni) cardinal(is) ac bibliotecarii, .V. idus maii, indic(tione) .XIIII., anno dominicę incar(nationis) .M°.C.VII., pontificatus autem do(m)ni | Paschalis secundi pape .VII° (p).


(a) -s corr. su altra lettera, come pare.
(b) -j- corr. su i.
(c) Interseca l'asta di p- trattino di non perspicuo significato.
(d) A Sernionem; con er corr. da altre lettere, come pare.
(e) Segue uno spazio bianco dell'estensione di quattordici caratteri.
(f) -gi- corr. da altra lettera, come pare.
(g) Seconda e aggiunta nell'interlineo.
(h) altariu(m) nell'interlineo.
(i) fuerint ordi- su rasura.
(j) -a su rasura.
(k) -c- corr. su d principiata, erroneamente anticipiata.
(l) A quib(us)uslibet, con segno abbr. per -us non cassato.
(m) -a- corr. da altra lettera principiata, come pare.
(n) -a- corr. da altra lettera, come pare.
(o) a- corr. su altra lettera.
(p) Segue una intera riga, probabilmente la datatio, cassata mediante rasura.

Edizione a cura di Gianmarco Cossandi
Codifica a cura di Gianmarco Cossandi

Informazioni sul sito | Contatti