Lombardia Beni Culturali
81

Nicolai II papae privilegium

1060 maggio 16 (14), Roma.

Niccolò II papa, su istanza della badessa Ermengarda e delle monache del monastero di <San> Salvatore e S. Giulia di Brescia detto Nuovo, fondato e dotato dalla regina Ansa, prendendo il monastero sotto la sua protezione, proibisce che qualsiasi sacerdote o persona che abita nel monastero o nelle sue pertinenze possa esercitare qualche giurisdizione o autorità e che nessun sacerdote possa celebrare l'ufficio liturgico, se non invitato dalla badessa; conferma al monastero il districtum sui servi e sugli uomini liberi, le decime e le primizie relative alle terre coltivate, nonché alle basiliche e alle celle edificate sulle terre del monastero; conferma altresì il possesso delle curtes di Sirmione, Cervanica, Nuvolera, Berciagum, Movico, Gusnago, Barbata, Alfiano, Monticello, Vo, Calvatone, Cicognara, Miliarina, Sermide, con tutte le basiliche ad esse pertinenti: una in Sirmione, una in Nuvolera, due in Berciagum, una in Barbata, una in Alfiano, due in Calvatone, una in Cicognara e una in Miliarina; concede altresì il crisma e i sacri oli per la consacrazione delle badesse, delle monache, dei chierici, degli altari e delle basiliche. Stabilisce anche, fra l'altro, che la badessa, liberamente eletta all'interno della comunità, abbia la facoltà di fare costruire castella e chiese, nonché di istituire un mercato nei territori di proprietà del monastero, e che nessuno possa tenere un placito senza il suo consenso.

Copia semplice imitativa della seconda metà del sec. XII, ASBs, ASC, Codice Diplomatico Bresciano, busta 5, perg. LXXIV [B]. Copia semplice del sec. XIII, ASRe, Monastero Ss. Pietro e Prospero, Pergamene II, n. 37 [B']. Copia Odorici, busta 20.4. Regesto Astezati, pp. 194, 281, 284 (alla data 1060 maggio 6), 544 (alla data 1060 maggio 16). Regesto Cristoni, p. 5. Nel verso di B, di mano del sec. XIII: Nicolai secundi papae Ermengarde abbatisse; di altra mano del sec. XIII: Privilegium papae Nicolay; di mano del sec. XV-XVI: Confirmatio [[...]], seguono altre due righe inintelligibili anche con l'ausilio della luce di Wood; altre annotazioni di epoca moderna, tra cui segnatura Astezati: K fil. 2 n. 4.

Edizioni: MARGARINI, Bullarium Casinense, II, n. CIII, pp. 96-7; MIGNE, Patrologia latina, CXLIII, n. XXII, coll. 1343-45; ORTI MANARA, La penisola di Sirmione, n. XVI, pp. 232-34; TORELLI-GATTA, Le carte degli archivi reggiani, n. XLVI, p. 90-3.
Regesti: ODORICI, Storie Bresciane, V, n. LXIX, p. 66; JAFFÉ, n. 3357; JAFFÉ-L., n. 4436; KEHR, Italia Pontificia, VI, 1, n. 4.
Cf. MURATORI, Annali d'Italia, XV, p. 94; SANTIFALLER, Saggio di un elenco, p. 393; VIOLANTE, La chiesa bresciana, p. 1035; PASQUALI, La distribuzione geografica, p. 146; BECHER, Das königliche, p. 319 (nota 110); WEMPLE, S. Salvatore/S. Giulia, p. 98; BETTELLI BERGAMASCHI, A proposito del 'privilegium', p. 156 (nota 87).

La pergamena di B, complessivamente in discreto stato di conservazione, presenta una certa usura lungo le antiche piegature e una leggera consunzione lungo i margini, nonché una levigatura alquanto rudimentale che ha provocato una sistematica sbavatura dell'inchiostro. Rigatura a secco.
Nel margine inferiore si osserva la presenza di tre fori praticati per l'appensione del sigillo (deperdito): forse si intendeva trasferire su di essa quello dell'antigrafo; non si esclude tuttavia che questo possa essere soltanto un espediente per avvalorarne l'autenticità. Kehr ha infatti avanzato qualche dubbio sulla genuinità del documento, redatto prendendo a modello il precedente privilegio di Niccolò II (doc. n. 80); del resto, la Rota (incompleta) e il Benevalete sono collocati dopo il rigo del Datum, in una posizione insolita, e qualche sospetto lo alimenta pure il nome della badessa: Ermengarda (anziché Otta). Suscita inoltre qualche perplessità la presenza nel tabularium monastico di due privilegi emessi dallo stesso pontefice a una brevissima distanza di tempo l'uno dall'altro, tanto più che non si conoscono altri casi in cui un monastero, vista anche l'entità delle tasse richieste dalla cancelleria, abbia fatto richiesta di due privilegi dello stesso tipo a pochi giorni di distanza. È forse possibile individuarne il motivo nell'attestazione di una nuova badessa, Ermengarda, appartenente alla famiglia piacentina dei da Fontana e registrata nel Liber vitae insieme al padre e alla madre, nonché al cugino, Gregorio vescovo di Vercelli e cancelliere di Enrico IV (cf. Der Memorial- und Liturgiecodex, pp. 118, 178). In ogni caso, risulta difficile comprendere con precisione i motivi specifici che portarono le monache (o forse soltanto la badessa) a richiedere la produzione di questo secondo privilegio. D'altra parte, le uniche due innovazioni del dettato, inserite in modo coerente all'interno del testo del privilegio, sono volte ad introdurre un generico riferimento alle chiese dipendenti presenti nelle diverse curtes del monastero (cum omnibus basilicis ... nominari possunt) e la clausola che ricorda il diritto di libera elezione della badessa (obeunte quoque ... regulam elegerint); due passi da soli comunque non sufficienti a giustificare la richiesta di un nuovo privilegio, né tantomeno la produzione di un falso.

+ Nicholaus episcopus servus servorum Dei. Ka(rissim)ę (a) in D(omi)no filię (b) Ermengarde abbatissę (c) monasterii Domini Salvatoris nostri et Sanctę (d) Iulię (e) virginis et martyris (f), quod Novum dicitur, fundatum a piissima Ansa regina infra civit(atem) Brixiam, tibi videlicet (g) tuisque successatricibus (h). In perpetuum. Quoniam semper sunt concedenda quę (i) racionabiliter (j) atque congrue a fidelibus petuntur ob devotionem pii conditoris nostri, oportet nos in privilegiis prestandis nostram nullo modo denegare munificentiam. Igitur, quia vestra dilectio nostre sublimitatis apostolatum humiliter rogavit, quatinus (k) predictum monasterium Domini et salvatoris nostri Iesu Christi necnon et beatissimæ (l) virginis et martyris (m) Iulię (n), a prenominata Ansa regina intra civitat(em)Brixianam constructum, privilegiis apostolicę (o) sedis decoraretur, quatinus (p) ia(m)dictum monasterium ab edificatricę (q) sua sub regali semper iure et dicione submissum (r), nullius u(m)quam (s) alterius dicionis (t) vel potestatis atque ordinationis submitteretur d(omi)nio vestris piis desideriis per hanc nostri privilegii auctoritatem id quod postulastis, libenter concedimus. Et ideo quorumlibet sacerdotum et omnium hominum in prefato monasterio quamlibet iurisditionem (u) vel potestatem sive aliquam auctoritatem aut ordinationem preter regię (v) potestatis et dispositionis culm(en) habere prohibemus; ita ut, nisi ab abatissa (w) sepe nominati monasterii fuerit invitatus (x), sacerdotum quisquam nec etiam missarum solle(m)pnia ibidem omni modo celebrare presumat. Hoc denique hac nostra apostolica auctoritate constituimus ut nulla magna vel parva persona eidem ven(erabili) monasterio sive in ancillis Dei vel in familiis (y) utriusque sexus aut etiam in liberis super terram eiusdem monasterii residentibus vel in cunctis rebus ad id pertinentibus, videlicet in casibus (z) omnibusque rebus mobilibus et immobilibus (aa) quoquomodo aliquam molestiam inferre presumat. Pariterque concedimus et confirmamus eidem ven(erabili) monasterio districtum servorum et liberorum et decimas et primicias (bb) eorum circu(m)quaque laborantium ad basilicas vel (cc) cellas eiusdem m[o]nasterii iuste et legaliter pertinentia, sicut per preceptum ia(m)dicte Ansę (dd) reginę (ee) et suorum successorum regum et imperatorum ibidem concessum et corroboratum habetur et a nostris predecessoribus Sanctę (ff) Romanę (gg) ęcclesię (hh) pontif[i]cibus. Confirmamus insuper quasdam curtes eidem ven(erabili) monasterio longo te(m)pori a sepe ia(m)dicto monasterio posessas (ii) atque detentas (jj), videlicet: Sermionem, Cervanicam, Nuvelariam, Berciagum, Barbadam, Alfianum (kk), Calvatonem, Ciconiariam (ll), Miliarinam, Sermidam necnon Gosenagum (mm), Voum, Monticellum, cum omnibus basilicis eidem monasterio pertinentibus, scilicet: in Sermione una, in Nuvelaria una, in Berciagum duę (nn), in Barbadam una, in Alfianum una, in Calvatonem duę (oo), in Ciconariam (pp) una, in Miliarinam una seu eciam (qq) alias curtes, villas, castella, basilicas (rr) et omnia eidem monasterio pertinentia quę (ss) dici vel nominari possunt. Crisma oleum sanctum consecrationes altarium sive basilicarum (tt) ordinationes abbatissę (uu) vel monacharum (vv) sive cęterorum (ww) clericorum, qui ad sacros fuerint ordines promovendi (xx) seu quicquid ad sacrum ministerium pertinet, a quibuscu(m)que catholicis (yy) presulibus fuerint postulata, gratis concedimus et absque reprehensione tribuenda (zz), sicut Anselperga prima abbatissa eiusdem monasterii a Paulo (1) beatę (aaa) memorię (bbb) apostolicę (ccc) sedis pontifice pro feminei sexus fragilitate optinuit (ddd). Obeunte quoque predicti loci abbatissa, nulla ibi quęlibet (eee) surreptionis astutia seu violentia preponatur, nisi quam sorores co(m)muni consensu vel pars (fff) consilii sanioris secundum Dei timorem et beati Benedicti regulam elegerint. Seu concedimus ut abbatissa quę (ggg) pro te(m)pore in ipso monasterio ordinata fuerit habeat potestatem faciendi ęcclesias (hhh), mercatum et castella ubicumque voluerit in terris ad prefatum monasterium pertinentibus. Statuentes denique, apostolica censura, precipimus ut nullus episcopus, dux, marchio, comes, vicecomes, gastaldius aut aliqua magna vel parva persona ullum (iii) districtum in aliquibus locis ipsius monasterii (jjj) iudicare, seu aliquod placitum absque licentia abbatissę (kkk) habere (lll) presumat aut res monasterii ęcclesiaticas (mmm) secularesve quovismodo alienare vel ibi molestiam inferre aut fodrum vel mansionaticum seu ripaticum aut paratas sive aliquas audeat (nnn) functiones exigere (ooo). Hęc (ppp) autem omnia quę (qqq) superius memorata (rrr) sunt tibi Erm(en)gardę (sss) in Domino filię (ttt) tuisque successatricibus a presenti tercia decima indic(tione) per hanc nostri privilegii paginam, apostolica auctoritate, confirmamus, concedimus et corroboramus secundum predictum modum; quatinus (uuu) ut hac semper gr(ati)a digniores censemini Dei (vvv) semper timorem et amorem in vestris cordibus habere satagite, ut quanto a secularibus tumultibus liberiores sitis, tanto amplius placere Deo totius mentis et animę virtutibus anheletis. Si quis autem a[rc]hiepiscopus aut (www) episcopus, imperator aut rex, princeps aut dux, c[o]mes, vicecomes, iudex aut ęcclesiastica (xxx) quęlibet (yyy) secularisve persona temerario ausu, quod non optamus, contra hoc nostrum privilegium temere venire te(m)ptaverit, et sicuti a nostra apostolica auctoritate concessum et corroboratum permanere non dimiserit, sciat se anathematis vinculo innodatum a Patre et Filio et Spiritu Sancto et ab auctoritate beati Petri principis apostolorum cuius nos immeriti vice fungimus, necnon et cum diabolo et Iuda traditore d(omi)ni nostri Iesu Christi eterni incendii concremandum. At vero qui pio intuitu observator in omnibus extiterit custodiens (zzz) huius nostri privilegii constituta ad cultum (aaaa) Dei respicientis (bbbb) benedictionis (cccc) gr(ati)am a misericordissimo domino Deo conscribatur et vitę (dddd) ęternę (eeee) particeps esse mereatur in secula seculorum. Amen.
Scriptum per manus Octaviani scrini(ari)i et notarii Sanctę (ffff) Romanę (gggg) ęcclesię (hhhh), .II. id(us) maii (iiii), indic(tione) supradicta tercia decima.
Datum Romę (jjjj), .XVII. kal(endas) iun(ii), anno d(omi)ni nostri Iesu Christi mil(lesimo) .LX., per manus Umberti (kkkk), Sanctę (llll) ęcclesie (mmmm) Silvę (nnnn) Candidę (oooo) episcopi et apostolicę (pppp) sedis bibliothecarii (qqqq), anno secundo pontificatus do(m)ni papę (rrrr) Nicholai secundi, indic(tione) s(upra)s(cripta) (ssss).
(R) (BV)
(BP D)


(a) B' karissime.
(b) B' filie.
(c) B' abbatisse.
(d) B' Sancte.
(e) B' Iulie.
(f) B' martiris.
(g) B v- corr. da altra lettera principiata, come pare.
(h) B' succetricibus.
(i) B' que.
(j) B' retionabiliter.
(k) B' quatenus.
(l) B' beatissime.
(m) B' martiris.
(n) B' Iulie.
(o) B' apostolice.
(p) B' quatenus.
(q) B' edificatrice.
(r) B -i- corr. su altra lettera.
(s) B' unquam.
(t) B' ditionis.
(u) B' iurisdictionem.
(v) B' regie.
(w) Così B; B' abbatissa.
(x) B' -a- corr. su i.
(y) B' famulis.
(z) B -b- corr. su s.
(aa) B' inmobilibus.
(bb) B' primitias.
(cc) B' segue eccl(esi)as cassato mediante sottolineatura.
(dd) B' Anse.
(ee) B' regine.
(ff) B' Sancte.
(gg) B' Romane.
(hh) B' Ecclesie; segue p(re)decessoribus cassato mediante sottolineatura.
(ii) B' possessas.
(jj) B -a- corr. su altra lettera, come pare.
(kk) B' Alphianum.
(ll) B' Ciconariam.
(mm) B' Gonsenagum.
(nn) B' due.
(oo) B' due.
(pp) B la prima i corr. su o.
(qq) B' etiam.
(rr) B' basillicas.
(ss) B' que.
(tt) B la seconda a corr. su e; B' basillicarum.
(uu) B' abbatisse.
(vv) B monacha(rum) aggiunto nel margine, al di fuori dello specchio di scrittura.
(ww) B' ceterorum.
(xx) B' -i corr. su os.
(yy) B' segue viros cassato mediante sottolineatura.
(zz) B -nd- corr. su altre lettere.
(aaa) B' beate.
(bbb) B' memorie.
(ccc) B' apostolice.
(ddd) B optinuit aggiunto nell'interlineo da altra mano in corrispondenza di impetuit depennato; B' obtinuit.
(eee) B' quelibet.
(fff) B p- corr. su altra lettera, forse c.
(ggg) B' que, con -e corr. su altra lettera, come pare.
(hhh) B' ecclesias.
(iii) B' nullum.
(jjj) B segue hab(er)e v(e)l depennato da altra mano.
(kkk) B' abbatisse.
(lll) B habere aggiunto nell'interlineo da altra mano.
(mmm) B' ecclesiasticas.
(nnn) B audeat aggiunto nell'interlineo da altra mano.
(ooo) B segue v(e)l req(ui)rere audeat depennato da altra mano.
(ppp) B' hec.
(qqq) B' que.
(rrr) B -e- corr. su o.
(sss) B' Hermengarde.
(ttt) B' filie.
(uuu) B' quatenus.
(vvv) B Di.
(www) B' om. aut.
(xxx) B' ecclesiastica.
(yyy) B' quelibet.
(zzz) B -o- corr. su altra lettera, come pare.
(aaaa) B -t- corr. su i.
(bbbb) B' respitientis.
(cccc) B' benedictonis.
(dddd) B' vite.
(eeee) B' eterne.
(ffff) B' Sancte.
(gggg) B' Romane.
(hhhh) B' Ecclesie.
(iiii) B' madii.
(jjjj) B' Rome.
(kkkk) B' Unberti.
(llll) B' Sancte.
(mmmm) B' ecclesie.
(nnnn) B' Silve.
(oooo) B' Candide.
(pppp) B' apostolice.
(qqqq) B' bibliotecharii.
(rrrr) B' p(a)p(e).
(ssss) B' om. indictione suprascripta

(1) Paolo I: cf. doc. n. 9.

Edizione a cura di Gianmarco Cossandi
Codifica a cura di Gianmarco Cossandi

Informazioni sul sito | Contatti